İklim elemanlarının en önemlisi olan sıcaklık, diğer iklim elemanlarını temelden etkilemektedir. Basınç ve rüzgarlar da sıcaklığın kontrolü altındadır. Çoğunlukla havanın ısınıp yükselmesiyle alçak basınç alanları; soğuyup alçalmasıyla da yüksek basınç alanları oluşur. Oluşan iki farklı basınç merkezi arasındaki hava akımı da rüzgarları oluşturur. Yağışın oluşabilmesi için yeryüzündeki suların buharlaşıp yükselmesi ve yoğunlaşması, sıcaklığa bağlıdır.
Sıcaklık ve ısı farklı terimlerdir. Isı; cisimlerde mevcut potansiyel enerji iken, sıcaklık; potansiyel enerjinin kinetik enerjiye dönüşmesidir. Yeryüzünün temel sıcaklık kaynağı Güneş’tir. Güneşten gelen ışınların %251 atmosfere girdiğinde bulutların da etkisiyle uzaya doğru kaçar, %25’i dağılır (difüzyon), %15’i emilir (absorbe), %35’i yeryüzüne ulaşır. Yeryüzüne ulaşan bu enerjinin %8’i yere çarpınca tekrar uzaya yansır. Geriye kalan %27’si yeri ısıtır.
Sıcaklık Terselmesi (Inversion)
Kışın soğuk ve durgun havalarda soğuk hava çökerek zemine yerleşir. Sıcak hava da onun üzerinde yükselir. Böylece yükseldikçe sıcaklık azalacağı yerde artar. Bu olaya sıcaklık terselmesi denir. Bu olay kışın şehirlerde, özellikle vadilerde hava kirliliğini daha da artırır.
Sıcaklığın Yeryüzünde Dağılışına Etki Eden Faktörler
- Güneş ışınlarının yere değme açısı
Güneş ışınlarının yere değme açısını etkileyen faktörler şunlardır:
a. Enlem ( Dünya’nın Şekli)
b. Yıllık hareket ve eksen eğikliği
c. Günlük hareket
d. Eğim ve bakı - Aydınlanma süresi
- Yükselti
- Nemlilik
- Kara ve Denizlerin Dağılışı
- Okyanus akıntıları
- Rüzgarlar
- Bitki örtüsü
- Toprak ve kaya türlerinin etkisi
YERYÜZÜNDE SICAKLIĞIN DAĞILIŞINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER
1. Güneş Işınlarının Yere Değme Açısı:
Yeryüzünde sıcaklığın dağılışını etkileyen en önemli etkendir. Güneş ışınları bir yere ne kadar dik düşerse sıcaklık o kadar yüksek, ne kadar eğik açıyla düşerse sıcaklık o kadar düşük olur.
Güneş Işınlarının Yere Değme Açısını Etkileyen Faktörler
a) Dünya’nın şekli (Enlem): Dünya’nın şeklinden dolayı Güneş ışınlarının yere değme açısı Ekvator’da fazladır. Kutuplara doğru gidildikçe bu açı daralır. Buna bağlı olarak sıcaklık değerleri de ekvatordan kutuplara doğru azalır. Bu nedenle;
- Ekvator çevresinden gelen rüzgarlar sıcaklığı artırırken, kutup bölgesinden gelenler sıcaklığı düşürür.
- Kutuplara yakın yerden gelen okyanus akıntıları soğuk iken, Ekvatora yakın yerden gelenler sıcak su akıntısı şeklindedir.
- Denizlerin sıcaklığı ve tuzluluğu kutuplara doğru azalır. Tarımın yükselti sınırı, toktağan kar sınırı (Daimi kar sınırı), orman üst sınırı kutuplara doğru azalır.
- Akarsuların donma süresi kutuplara doğru uzar.
- Bitki örtüsü aralıksız kuşaklar oluşturur.
b) Dünya’nın Günlük Hareketi: Güneş ışınlarının düşme açısı günün saatine göre değişir. Sabah ve akşam saatlerinde güneş ışınları yatık açıyla düşer ve atmosferde daha uzun yol (tutulma fazla) alarak yeryüzüne ulaşır. Bu yüzden bu saatlerde sıcaklık düşüktür. Öğle saatlerinde ışınlar dik düşer ve atmosferde daha kısa yol izleyerek gelir sıcaklık yüksektir. Ancak en yüksek sıcaklık Güneş ışınlarının en dik geldiği 12’de ölçülmez. Gün içindeki en yüksek sıcaklık enerji birikiminin en yüksek olduğu öğleden sonra saat 13.00-14.00 arasında ölçülür. Gün içindeki en düşük sıcaklık ise ısı kaybının en fazla olduğu Güneş’in doğuş anında ölçülür (0500-0600). Çünkü gün boyunca ısınan yeryüzü gece boyunca ısı kaybeder.
c) Yer’in Eksen Eğikliği ve Yıllık Hareketi (Mevsimler): Yer ekseninin eğik olmasından dolayı Dünya, Güneş etrafında dolanırken, yıl içerisinde güneş ışınlarının yere düşme açısı da değişir. Bu durum sıcaklığın yıl içerisinde farklılık göstermesine neden olur. Güneş ışınları 21 Mart ve 23 Eylül’de Ekvatora dik gelir. 23°27′ kuzeyde bulunan Yengeç Dönencesine 21 Haziran’da, 23°27′ güneydeki Oğlak Dönencesine 21 Aralık’ta dik gelir. Bunun sonucunda yarım kürelere güneş ışınları farklı açılarla düşer ve farklı mevsimlerin görülmesine ve farklı ısınmasına neden olur.
Dünya’nın yıllık hareketi sırasında, Güneş’e göre konumu değişirken yeryüzüne Güneş ışınlarının düşme açıları da değişir, yaz mevsiminde Güneş’ten alınan enerji yeryüzünü daha çok ısıtır. Kuzey Yarımküre’de karalarda ısı birikiminin en fazla olduğu ay Temmuz iken, denizlerde Ağustos’tur. Isı kaybının en fazla olduğu ay karalarda Ocak, denizlerde ise Şubat’tır. Güney Yarımküre’deki karalarda ise ısı birikiminin en fazla olduğu ay Ocak iken denizlerde Şubat’tır. Isı kaybının en fazla olduğu dönemler ise karalarda Temmuz denizlerde ise Ağustos’tur.
d) Bakı ve Eğim: Eğimin fazla olduğu yerler Güneş ışınlarını daha dik alırken eğimin az olduğu yerler Güneş ışınlarını daha eğik alır. Böylelikle eğimin fazla olduğu yerler öğlen saatlerinde fazla ısınırken, eğimin az olduğu yerler daha az ısınır. Cisimlerin Güneş’e göre olan durumlarına bakı (Güneş’e dönüklük durumu) denir. Güneş’e dönük olan yamaçlar daha çok ısınır. K.Y.K’da (Yengeç Dönencesi’nin kuzeyi) güney yamaçlar; G.Y.K’de (Oğlak Dönencesi’nin güneyi) kuzey yamaçlar daha fazla ısınır.
Kuzey Yarımküre’de aynı enlem ve aynı yüksekliğe sahip güney yamaçlarda, kuzey yamaçlara göre;
- Güneşlenme süresi daha uzundur. Sıcaklık ortalaması daha yüksektir.
- Karlar daha önce erir.
- Aynı tür bitkiler ve tarım ürünleri daha önce olgunlaşır.
- Bitki örtüsü üst sınırı daha yüksektir.
- Tarımsal faaliyet üst sınırı daha yüksektir.
- Daimi kar (toktoğan kar) alt sınırı daha yüksektir.
- Yerleşmeler daha çok güney yamaçlara yoğunlaşır.
- Yerleşmeler daha yoğundur.
2. Yükselti
3. Kara ve Denizlerin Dağılışı
4. Atmosferdeki Nem Oranı
5. Okyanus Akıntıları
6. Rüzgarlar
Sıcaklığın Yeryüzündeki Dağılışı
Dünya Yıllık İzoterm Haritası
