Tarihe insanlığın o ana kadar gördüğü en kanlı savaş olarak geçen I. Dünya Savaşı’nın tohumları XIX. yüzyılda atılmıştır. Bu savaş Fransız İhtilali’nin meydana getirdiği politik, sosyal ve ekonomik gelişmelerin doğal bir sonucudur.
I. Dünya Savaşı’nın Nedenleri ve Savaşın Gelişimi
Genel Nedenler
- 1. Dünya Savaşı’nın nedenleri büyük ölçüde ekonomiktir. Sanayi Devrimi ve buna bağlı olarak gelişen teknoloji ile üretilen mallara pazar bulma sorunu Avrupa devletlerini yeni arayışlara itiyordu. Ham madde kaynaklarına sahip olma, ticaret yollarını kontrol altına alma isteği, yoğun bir sömürge rekabetini de beraberinde getirmişti.
- Avrupa’da endüstri geliştikçe üretim de arttı. Sanayileşen ülkelerin kendi nüfusları bu üretimi tüketemez oldu ve üretim fazlası ortaya çıktı. Sanayileşen devletler bu üretim fazlası için (pazar) aramaya başladı.
- Öte yandan endüstri için daha çok ham maddeye ve ihtiyaç doğdu. Avrupa’nın sınırlı ham madde kaynakları yeterli olmayınca, ham madde sağlayacak topraklar elde etme mücadelesi başladı.
- Almanya dünya pazarlarını ele geçirmek, Güneydoğu Avrupa’yı ve Orta Doğu’yu nüfuzu altına almak istiyordu. Ancak dünyada sömürgeleştirilecek fazla yer kalmadığından ham madde ve pazar sorunu yaşamaktaydı. Bu durum Almanya’nın İngiliz sömürgelerine göz dikmesine neden oldu. İngiltere ise Almanya’ya engel olmak için çaba harcıyordu.
- Fransız İhtilali’nden sonra yaygınlaşan milliyetçilik akımı XX. yüzyıl başlarında büyük bir sorun hâline gelmişti. Bazı büyük Avrupalı devletler milliyetçilik akımını destekleyerek rakibi olan devleti zor duruma düşürüyordu.
Özel Nedenler
- Fransa, çıkacak bir savaşta 1871 yılında Almanya’ya kaptırdığı Alsace – Lorraine (Alsas-Loren) bölgesini geri alabilmenin hesabını yapıyordu.
- Rusya, Panslavist amaçlarına ulaşabilmek için Almanya ve Avusturya-Macaristan’ın oluşturduğu engelin ortadan kaldırılmasını arzuluyordu. Bu gerçekleşirse bütün Slavları, Rus bayrağı altında birleştirebilirdi.
- Avusturya-Macaristan İmparatorluğu ise Panslavist isteklerin önüne set çekmek düşüncesindeydi. Zira topraklarında yaşayan önemli sayıda Slav asıllı vatandaşları dolayısıyla Rusya’nın Panslavizm politikasını hem kendi toprak bütünlüğü hem de Balkanlarda nüfuz mücadelesi için hayati bir tehdit olarak görüyordu.
- İtalya ise verimli ve yerleşmeye elverişli sömürgeler elde etmek için fırsat kolluyordu. Bu nedenle kendisi ile aynı kaderi paylaşan Almanya ile yakınlaşıyordu.
Önemli:
Bütün bu sebepler yüzünden Avrupa devletleri birbirine rakip iki bloğa ayrıldılar.
İttifak Devletleri: Almanya – Avusturya – Macaristan – İtalya
Sonradan katılan devletler: Osmanlı Devleti ve Bulgaristan
İtilaf Devletleri: İngiltere – Fransa – Rusya
Sonradan katılan devletler: ABD, İtalya, Japonya, Brezilya, Yunanistan, Belçika, Romanya ve Sırbistan
Savaşın Başlaması
Saraybosna’da düzenlediği askerî tatbikat için buraya gelen Avusturya-Macaristan Veliahdı Arşidük Franz Ferdinand ve eşinin, Sırp milliyetçisi Gavrilo Princip tarafından 28 Haziran 1914’te öldürülmesi üzerine Avusturya-Macaristan İmparatorluğu, Sırbistan’a savaş açtı. Sırbistan’ı destekleyen Rusya, Avusturya-Macaristan’a; Almanya da Rusya’ya savaş ilan etti. Ardından Fransa ve İngiltere de Almanya’ya karşı savaşa katıldı. Böylece savaş Avrupa geneline yayılmış oldu.
1. Dünya Savaşı ve Osmanlı Devleti
Avrupa’daki bloklaşmada kendine yer arayan Osmanlı Devleti, İtilaf Devletleri safında yer almak istiyordu. Fakat İtilaf Devletleri, Osmanlı Devleti topraklarını paylaşma niyetinde oldukları için bu teklifi reddetti. Bu durumda yalnız kalmak istemeyen Osmanlı Devleti, Almanya’nın da yoğun çabaları sonucunda İttifak Devletleri’yle görüşmelere başladı. Osmanlı iktidarındaki İttihat ve Terakki Fırkasının (Partisi) önde gelenleri savaşı Almanya’nın kazanacağına böylece son yıllarda kaybedilen toprakları geri alabileceklerine inandıkları için Almanya’nın yanında savaşa girilmesini desteklemişlerdir.
Önemli: Almanya’nın Osmanlı Devleti’ni kendi yanında savaşa sokmak istemesinde;
- Türk ordusunun iyi donatılması hâlinde kendisine yararlı olacağını düşünmesi,
- Kafkas Cephesi’ne Rus kuvvetlerinin önemli bir bölümünün ayrılmasını sağlayarak Almanya ‘nın Doğu Cephesi’ndeki yükünü hafifletmek istemesi,
- Süveyş Kanalı’nı kapatmak, hiç olmazsa oradaki İngiliz gücünü meşgul edebilmek düşüncesi,
- Osmanlı Halifesinin manevi gücünü kullanarak İngiliz, Fransız ve Rusya’nın sömürgelerindeki Müslümanları ayaklandırma düşüncesi etkili olmuştur.
Cephelerde Osmanlı Devleti
Bu sırada İngiliz donanması tarafından takip edilen Goben ve Breslau adındaki iki Alman zırhlısı, Çanakkale önlerine sığındı (10 Ağustos 1914). Osmanlı Devleti bu gemileri satın aldığını açıkladı. İsimleri Yavuz ve Midilli olarak değiştirilen bu gemiler Alman Amiralı Şuson komutasında Karadeniz’e açıldı ve Rusya’nın limanlarını bombaladı. Bunun üzerine Rusya, Osmanlı Devleti’ne savaş açıp Kafkasya’dan saldırıya geçti (1 Kasım 1914). Böylece Osmanlı Devleti ülkenin yönetimini elinde bulunduran İttihat ve Terakki liderlerinin kararları ile savaşa sürüklenmiş oldu. Osmanlı Devleti 11 Kasım 1914’te Rusya, İngiltere ve Fransa’ya savaş açtı.
Çanakkale Cephesi: Rusya, I. Dünya Savaşı’nın başlamasından bir süre sonra İttifak Devletler’i orduları karşısında zor durumda kalmıştı. İtilaf Devletleri’nin Rusya’ya yardım ulaştırabilecekleri en elverişli yol Çanakkale ve İstanbul boğazlarıydı.
- İtilaf Devletleri donanması Çanakkale Boğazı’nı geçmek amacıyla 19 Şubat 1915’te saldırıya geçti. Bir ay süren deniz savaşında Türk topçusunun isabetli artışları ile Nusret mayın gemisinin Boğaza döktüğü mayınlar sayesinde İtilaf donanması ağır kayıplar verdi. Saldırı püskürtüldü (18 Mart 1915).
- Çanakkale Boğazı’nı denizden geçmeyi başaramayan İtilaf Devletleri, bu sefer de karadan Gelibolu Yarımadası’na saldırıya geçti.
- Sayı, silah ve teknik yönünden büyük üstünlüğe sahip olan İtilaf Devletleri kuvvetleri, beklemedikleri bir savunmayla karşılaştı. Conkbayırı ve Arıburnu’nda, Yarbay Mustafa Kemal’in komuta ettiği Türk güçleri karşısında mağlup oldular. Türk direnişini kıramayan İtilaf birlikleri Gelibolu Yarımadası’nı boşaltarak çekilmek zorunda kaldılar (9 Ocak 1916).
Kafkas Cephesi: Rusların, Osmanlı Devleti’ne savaş ilan ederek Doğu Anadolu’da Türk topraklarına saldırması üzerine, Ruslara karşı Kafkaslarda Enver Paşa komutasında bir taarruz harekatı (Sarıkamış) yapıldı (1914). Fakat şiddetli soğuk, salgın hastalık, yiyecek ve malzeme yetersizliğinden dolayı Türk ordusunun büyük bir bölümü şehit düştü. Bunu fırsat bilen Ruslar, Erzurum, Muş, Bitlis, Erzincan ve Trabzon’u işgal etti. Kafkasya Cephesi, Rusya’da Bolşevik İhtilali’nin çıkması üzerine Rusların Brest-Litowsk Antlaşması’nı imzalayarak savaşta çekilmesiyle sona erdi (3 Mart 1918). Bu antlaşmayla Rusya; Kars, Ardahan ve Batum’u Osmanlı Devleti’ne geri verdi.
Irak Cephesi: İngilizlerin daha savaş başlamadan asker yığmaya başladığı bu cephe, İngiltere açısından son derece önemliydi. İngilizlerin amacı, Irak’ın zengin petrol yataklarına sahip olmak ve kuzeye çıkıp Ruslar ile birleşerek Türk kuvvetlerinin, İran’a girip Hindistan’ı tehdit etmesini önlemekti. Türk kuvvetleri, Irak Cephesi’nde başlangıçta önemli başarılar kazandı. Kutülamare’de yapılan savaşta İngilizleri ağır bir yenilgiye uğrattılar. Ancak bu başarı uzun sürmedi. Bir süre sonra Basra’ya takviye kuvvet çıkaran İngilizler, bölgede üstünlüğü ele geçirerek Bağdat’a kadar ilerlediler. İngilizler 30 Ekim 1918’de Mondros Ateşkes Anlaşması’ndan sonra 3 Kasım’da Musul’u işgal ettiler.
Kanal Cephesi: Bu cephe Süveyş Kanalı’nı ele geçirerek İngiltere’nin Uzak Doğu sömürgeleri ile bağlantısını kesmek ve Mısır’ı geri almak için açıldı. Ancak Cemal Paşa komutasındaki Türk kuvvetlerinin yaptığı taarruzda bir sonuç alınamadı (1915). Araplardan da yardım gören İngilizlerin karşı saldırıları üzerine, Türk kuvvetleri geri çekilmek zorunda kaldı. Bu durumu fırsat bilen İngilizler, Sina Yarımadası’nı geçerek Suriye sınırına kadar geldiler.
Suriye – Filistin Cephesi: Suriye’ye kadar ilerleyen İngiliz ordusuyla Alman General Liman Von Sanders komutasındaki Türk ordusu yiğitçe savaştı. Yıldırım Orduları Grubu Komutanlığı’na bağlı 7. Ordu’nun Komutanı Mustafa Kemal Paşa komutasındaki Türk kuvvetleri de düşmana ağır kayıplar verdirdi. Ancak İngilizlerin Şam’ı ele geçirerek Halep’e doğru ilerlemesi önlenemedi.
Savaş Sona Ererken
I. Dünya Savaşı’nın bütün hızıyla devam ettiği bir sırada Rusya, ülkesinde çıkan Bolşevik İhtilali sonucunda savaştan çekildi (1918). Rusya’nın savaştan çekilmesi, İttifak Devletleri’ne Doğu Cephesi’nde üstünlük sağladı. Bu sırada Alman savaş gemilerinin, İtilaf Devletleri’ne silah ve cephane taşıyan ABD ticaret gemilerini batırması, ABD’nin İtilaf Devletleri yanında savaşa girmesine neden oldu. ABD’nin desteği ile güçlenen İtilaf Devletleri karşısında Alman orduları, Batı Cephesi’nde bozguna uğradı. Böylece dört yıl süren ve milyonlarca insanın ölümüne, yüzlerce şehrin yakılıp yıkılmasına neden olan I. Dünya Savaşı İtilaf Devletleri’nin galibiyeti ile sona erdi (1918).
Bilgi Notu: Türk kuvvetleri bu cephelerin dışında, Hicaz ve Yemen ‘da kutsal yerleri (Mekke Ve Medine) korumak için İngilizlerle ve onlarla iş birliği yapan Mekke Emiri Şerif Hüseyin ile mücadele ettiler. Ayrıca I. Dünya Savaşı sırasında İttifak Devletleri’ne yardım amacıyla Galiçya, Romanya ve Makedonya cephelerinde savaştılar.
I. Dünya Savaşı’nın Genel Sonuçları
- Osmanlı Devleti, Almanya İmparatorluğu, Rus Çarlığı, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu parçalandı.
- Çekoslovakya, Avusturya, Yugoslavya, Macaristan, Polonya, Litvanya, Ukrayna, Estonya gibi devletler kuruldu.
- Sömürgecilik anlayışı “manda” adı altında sürdürüldü.
- Dünya barışını korumak için Cemiyeti Akvam (Milletler Cemiyeti) kuruldu.
- Sınırların çizilmesinde milliyetler ilkesine uyulmadığından yeni problemler ortaya çıktı. Yenilenlere çok ağır hükümler içeren antlaşmalar imzalatıldı. Bu durum II. Dünya Savaşı’nın çıkmasına neden oldu.
- Bazı ülkelerde rejim değişikliği yaşandı. Rusya’da komünizm, İtalya’da faşizm, Almanya’da Nazizm, Türkiye’de cumhuriyet yönetimleri kuruldu.
