Türkiye’de Kırsal Yerleşme Tipleri
Genellikle tarım, hayvancılık, ormancılık, balıkçılık faaliyetlerinin temel ekonomik faaliyet olduğu ve nüfus miktarının az olduğu yerleşmelere kırsal yerleşmeler denir. Bu tür yerleşmelerde az da olsa madencilik ve turizm faaliyetleri de yapılabilmektedir. Kırsal yerleşmelerin belirlenmesinde kullanılan nüfus ölçütü ülkeden ülkeye değişmektedir. Türkiye’de kırsal yerleşmeler; genellikle kasaba, köy ve köy altı yerleşmelerden oluşmaktadır.
Kırsal yerleşmeler yerleşmelerin sürekliliğine göre daimi ve geçici yerleşmeler; yerleşmelerin dokularına göre olarak ise temelde dağınık ve toplu yerleşmeler şeklinde sınıflandırılmaktadır.
Kırsal yerleşmelerin dokularına göre dağınık, toplu, çizgisel veya dairesel dokuya sahip olmalarında temelde yer şekilleri ve su kaynakları belirleyici olan unsurlardır. Yer şekillerinin engebeli, su kaynaklarının bol olduğu alanlarda dağınık dokuya sahip yerleşmeler görülürken, yer şekillerinin sade su kaynaklarının kısıtlı olduğu alanlarda ise toplu dokuya sahip yerleşmeler görülür.
Türkiye’de kırsal yerleşmelerin büyük bölümü toplu dokuya sahip iken özellikle Kuzey Anadolu Dağları’nın kuzey yamaçlarında dağınık dokuya sahip yerleşmeler görülmektedir.
Yol ya da akarsu kenarlarında yola veya akarsuya paralel konumlanmış meskenler çizgisel dokuya sahip yerleşmeleri oluşturur. Bu nedenle anayol veya akarsu kıyısında yer alan yerleşmelerde çizgisel dokuya sahip yerleşmeler görülebilmektedir.
Engebenin az olduğu alanlarda ise meskenlerin bir meydanın etrafında toplanmasıyla dairesel planlı yerleşmeler oluşmuştur.
Kasaba
Kasabalar, nüfusları 2.000 ile 10.000 arasında olan köy ile şehir arasında geçiş özelliği gösteren yerleşmedir. Ekonomik faaliyetlerin tarım ve hayvancılığa dayandığı kasabalarda küçük çaplı ticari faaliyetlerin yanı sıra küçük atölyeler ile belediye hizmetleri de bulunmaktadır.
Köy
1924 yılında çıkarılan 442 sayılı Köy Kanunu’na göre cami, okul, yaylak, baltalık ve orman gibi ortak malları bulunan; toplu veya dağınık yerleşen insanların bağ, bahçe ve tarlaları ile birlikte oluşturdukları yerleşmelere köy denir. Temel ekonomik faaliyetin tarım ve hayvancılık olan ve nüfusu 2.000’den az olan yerleşmeler köy olarak sınıflandırılır.
Köy Altı Yerleşmeleri
Köy idari sınırları içerisinde yer alan ancak köyden bağımsız konumda bulunan yerleşmelerdir. Bu yerleşmelerde nüfus miktarı genellikle köylerden daha azdır. Köy altı yerleşmelerinin ortaya çıkmasında şu faktörler etkili olmaktadır:
- Devlet arazilerinin toprağı olmayan ailelere verilmesi
- Tarım arazilerinin yaşam alanlarına uzak olması
- Hayvanları otlatma alanlarının sınır1ı olması
- Aileler arasında yaşanan anlaşmazlıklar
Köy altı yerleşmeleri, bu alanlarda yapılan ekonomik faaliyetlere göre geçici ya da sürekli yerleşme özelliği göstermektedir. Yayla, kom, ağıl, oba, dam ve dalyan geçici yerleşme; çiftlik, mahalle, mezra ve divan ise sürekli yerleşim olarak kullanılan köy altı yerleşmeleridir.
Yayla
Yaylalar, hayvancılık faaliyetlerinin yapıldığı alanlarda genellikle ilkbahar ve yaz mevsimlerinde yüksek kesimlerdeki gür ot topluluklarından yararlanmak amacıyla oluşturulan geçici yerleşmelerdir.
Toroslar ve Kuzey Anadolu Dağları ile Doğu ve İç Anadolu’da yaygın olan bu yerleşmeler, son yıllarda turizm amaçlı olarak da kullanılmaktadır.
Ağıl
Ağıl, küçükbaş hayvanlar için çevresi taş duvar ya da çitlerle çevrili olan barınaktır. Ağıl yerleşmeleri küçükbaş hayvancılık faaliyetlerinin yaygın olduğu Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve İç Anadolu bölgelerinde görülmektedir.
Kom
Kom, hayvancılık faaliyetleriyle uğraşan aileler tarafından kurulmuş geçici yerleşmelerdir. Aile ve çobanın oturduğu evler, hayvan barınağı, ot deposu ve ağıllardan oluşan bu yerleşmelere Doğu Anadolu Bölgesi’nde yaygın olarak rastlanır. Günümüzde kom yerleşmelerinden bazıları sürekli yerleşmeye dönüşmüştür.
Oba
Göçebe yaşayan ve genellikle hayvancılık faaliyetleriyle uğraşan ailelerin çadırlardan oluşan geçici yerleşmelerine oba denir. Türkiye’deki sayıları gün geçtikçe azalan oba yerleşmeleri Orta Karadeniz’in güneyinde ve Toros Dağları’nın bazı kesimleri ile Doğu Anadolu’da görülebilmektedir.
Dam
Genellikle hayvancılık faaliyetlerinin ön planda olduğu, ancak bununla beraber kısmen de tarımın yapıldığı geçici yerleşmelerdir. Türkiye’de bu tür yerleşmeler Gökçeada, Bozcaada, Göller Yöresi ve Batı Anadolu’da görülebilmektedir.
Mezra
Mezra yerleşmeleri, genellikle tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin birlikte yapıldığı, bir veya birkaç aileye ait olan yerleşmelerdir. Türkiye’de bu tür yerleşmeler Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu, İç Anadolu ve Karadeniz bölgelerinde görülebilmektedir.
Mahalle
Mahalle, tarım ve hayvancılıkla uğraşan az sayıda ailenin oturduğu yerleşmelere denir. Türkiye’de bu tür yerleşmelere Karadeniz, Batı Anadolu, Marmara ve Akdeniz bölgelerinde rastlanır.
Divan
Birbirinden uzakta yer alan birkaç mahallenin birleşmesiyle oluşmuş yerleşmelerdir. Karadeniz Bölgesi’ne özgü bir yerleşme türü olan divan yerleşmeleri; Sakarya, Kocaeli, Bolu, Sinop, Samsun ve Ordu gibi illerde yaygın olarak görülmektedir.
Çiftlik
Çiftlik; geniş araziler üzerine kurulmuş genellikle bir kişi veya aileye ait olan bazılarında yalnızca hayvancılık, bazılarında yalnızca tarım bazılarında ise tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin birlikte yürütüldüğü yerleşmedir. Türkiye’de çiftlik yerleşmeleri hemen her bölgede görülebilmektedir.
Dalyan
Dalyan; deniz, göl ya da akarsu kenarlarında balıkçılık faaliyetleri amacıyla kurulmuş olan geçici yerleşmelerdir. Balık kapanları adıyla da bilinen bu yerleşmeler, Türkiye’de Ege ve Akdeniz kıyılarında yaygın şekilde görülebilmektedir.
