Türk Destanlarında Motifler (Mitolojik Ögeler)
Destan motifleri genellikle kutsal kaynaktan gelmekte ve böyle kabul edilmektedir. Destan motifleri, destan kahramanları ile iç içedir.
Destanlarımızdaki önemli motifler şunlardır:
Bozkurt (Gök Börü): Destanlara bir inanç unsuru olarak girmiştir. Türk’ün hayat ve savaş gücünün sembolüdür. Destanların yapısında iki ayrı özellik gösterir. a) Bozkurt şeklinde ve koruyucu güçte ‘Ulu Atalar Ruhu’ şekline bürünmüş ’atalar Ruhu“; b) Tanrı tarafından gönderilmiş ve Bozkurt şeklinde “Yardımcı Fluh’ olarak. Genellikle gökten inmiş bir ışık içinden meydana çıkar. Uygurların “Türeyiş Destanı”nda Tanrı, erkek kurt suretinde yere iner, Göktürklerin “Bozkurt Destanı”nda Göktürklerin soyunun yok olmasını bir kurt engeller.
Işık (Kutsal Işık) Motifi: Destanların kuruluşunda genellikle kutsallığı olan hayat verici bir özelliğe sahip semavî-dinî bir motiftir. Türk boylarını yönetecek kahramanlar ve onların evlenecekleri kadınlar genellikle kutsal bir ışıktan doğarlar. Kahramanın Tanrı katında yüceldiğini gösteren bir motiftir. Oğuz Kağan Destanı’nda ordulara yol gösteren Bozkurt ve Oğuz Kağan’ın evleneceği kız kutsal bir ışık içerisinde gökten iner.
Ok-Yay Motifi (Gümüş Ok / Altın Ay): Destanlarda hukuksal birer sembol ve de Alp’in kişiliğini değerlendiren birer vasıtadır. Alp’in kişiliği, kullanması kılıç kuşanması ve de ok atmaktaki başarısıyla ölçülür. Özellikle Oğuz Kağan Destanı’nda etkili bir motiftir. Türkler arasında yay Kağanı (hükümdar) temsil etmiş, ok ise hükümdara bağlılığı ifade ettiği gibi hükümdardan geleni bir buyruk (emir) olarak algılanmıştır.
Mağara Motifi: Kutsal aile ocağının yer aldığı ve atalar kültüne kurbanların adandığı yerdir. Destanlarda çeşitli özelliklere sahip olup bir inanca dayandırılır ve kutsiyet ifade eder.
Kurtarıcı, sığınak; doğurucu, ana özelliği gösterir. Alp Er Tunga Destanı’nda sığınak olarak; Ergenekon Destanı’nda saklanılan yer olarak; Uygur destanlarında ağaç kavuğu özelliği ile doğrucu bir nitelik taşır.
Ağaç Motifi: Destanlarda üç farklı özellik gösterir: Sığınak ev, doğrucu (ana) ata ile varlığı ve devleti sembolize etmek. Türk boyları arasında önemli bir yeri olan Kıpçaklar için Oğuz Kağan Destanı’nda şu ifadeler vardır; “Oğuz Kağan bir seferinden döndüğünde, savaşta ölen erlerinden birisinin karısı, ağaç kavuğunda bir erkek çocuk doğurdu. Bu çocuğu evladı edinen Oğuz Kağan ona KIPÇAK (ağaç kavuğu) adını verdi ve evlat edindi. Kıpçaklar onun soyundan gelmiştir.’ Uygur destanlarında Bögü Kağan dokuz ay on gün devam eden ve ağacın kavuğuna inen gökteki ışığın neticesinde ağacın gövdesi şişer ve bu şişkinlikten beş çocuk doğar. Bunlardan biri; Uygur Kağanı Bögü Kağan’dır.
Demir ve Demircilik Motifi: Metaller ve demir Türk mitolojisinde kâinatı oluşturan beş elementten biridir ve canlı olduğu düşünülür.
Demircilik sanatı ile uğraşanları, Türkler kutsal saymaktadır. Destanlarda görülen demir ve demircilik motifi bu destanlara Türklerin yaşantısından geçmiştir. Ergenekon Destanı’nda önemli bir unsur olan demir—demircilik yaşlı demircinin Ergenekon’u çevreleyen dağlardan birinin demirden olduğunu görmesi ve dağdaki demiri eriterek Ergenekon’dan çıkmalarıyla son bulur. Türklerin yaşantısında önemli olan unsurlar arasında silah bulunur.
Rüya (Düş) Motifi: Kahramanların hareket biçimlerinin tayinine ve gelecekteki olaylardan haberdar olmalarına yaraması bakımından destanlarda önemlidir.
Kırklar Motifi: Kırk, kültüre özgü ve kalıplaşmış bir sayıdır.
At Motifi: At, başkahramanların en büyük yardımcısı ve yoldaşıdır.
Büyü (Sihir) Motifi: Türk destanlarında önemli bir yer tutar. Uygur Destanı’ndaki sihirli “Yada Taşı” Türklerin cihan hakimiyeti sağlamasında önemli bir etkendir.
Pir Motifi: Pirler, destan kahramanlarına yol gösteren, hakanların danıştıkları görmüş-geçirmiş, bilgili, irfan sahibi yaşlı kişilerdir.
Kutsal Dağ Motifi: İnsanları düşmandan koruyan ve kendisine özgü bir ruha sahip olan dağ motifi, ayrıca Gök Tanrı’ya kurban adanan ve tören yapılan kutsal bir tapınak kimliği taşır.
Kutsal Su Motifi: Tanrı’nın yüzünü gördüğü için su kutsaldır ve kâinatı oluşturan beş elementlerden biridir.
Aslan Motifi: Türk kültüründe aslan, güç ve kuvvetin sembolü olarak önemli bir yer tutar. Hızır Motifi: Hızır, destanlarda destan kahramanına yol gösterip yardım eder.
Geyik Motifi: Geyik, türk kültüründe kutsal olarak bilinen hayvanlardan biridir.
Türk Destanlarında Tipler
Tip, benzer özellikleriyle birçok eserde karşımıza çıkan ve bazı sabit özelliklere sahip karakterdir. Tip, toplumun inandığı temel kıymetleri temsil eder.
Türk destanlarındaki tipler şunlardır:
- Alp Tipi: Wğitlik, cesurluk, kişisel üstünlük, kahramanlık ve asalet gösterenlere “alp” adı verilirdi. Oğuz Kağan Destanı’nda alp tipinin en ideali yer alır. İslâmiyet’ten sonraki Türk destanlarında alp tipi, “Alp—Eren” tipine dönüşmüş; Battal Gazi, Danişmend Gazi, Satuk Buğra Han gibi Anadolu’yu Türkleştirmek ve İslamlaştırmak için mücadele eden kahramanlarla Alp—Eren biçiminde devam etmiştir.
- Bilge Tipi: Bilge tipi, “ak sakallı” ifadesi ile bilinir. Bilge kişiler, eski Türklerde topluma manevi liderlik yapan, toplumu yönlendiren ve aydınlatan, verdiği öğütleri ve öğütlü sözleriyle yaşamlarından sonra dahi dilden dile dolaşan kişilerdir.
- Kadın Tipi: Aile kavramı içinde en önemli bir yere sahip olan soyun devamlılığının kaynağı olan, yuvayı yapan, fedakârlık ve sadakatiyle toplum içinde farklı bir yere sahip olan kadındır. Türk destanlarında erkeğinin en büyük destekçisi olan kadın bazen evin reisliğini üstlenir.
