Sosyal İçerikli Fermanlar ve İlk Anayasa
XIX. yüzyıla gelindiğinde Osmanlı Devleti’nde hukuki niteliği olan ve hatta anayasacılığın başlangıcı kabul edilebilecek sözleşme ve fermanlar bulunmaktadır. Yüzyılın son çeyreğinde ise Türk tarihinin ilk anayasası hazırlanmıştır.
XIX. yüzyılın başlarında 1808 yılında Padişah II. Mahmut, merkezi otoriteyi güçlendirmek amacıyla ayanlarla “Sened-i ittifak” adı verilen bir sözleşme imzalamıştır. Daha önceki konularımızda ayanlığın, Malikane Sistemi’nin yanlış uygulamalarının bir sonucu olduğunu belirtmiştik. Taşrada zamanla güçlenen ayanlar devlet otoritesi için bir tehdit oluşturuyorlardı. Bu nedenle II. Mahmut onları devlete bağlamak ve kendi otoritesini kabul ettirmek adına Senediittifak denilen sözleşmeyi yapmıştır. Ancak II. Mahmut bu sözleşmeyle ayanları ayrı bir güç olarak tanımıştır. Bu sözleşme, padişahın kendi gücü dışında ilk defa başka bir gücü tanıması yönüyle tarihe geçmiştir. Sened-i ittifak kısmen de olsa padişahın yetkilerini sınırladığı için Osmanlı’daki ilk demokratikleşme hareketi sayılır.
XIX. yüzyıl Osmanlı Devleti’nin en çalkantılı dönemidir. Milliyetçi isyanlar, ekonomik zorluklar, mağlubiyetle biten savaşlar, toprak kayıpları devleti çok hırpalamış ve adeta sonun başlangıcına doğru götürmüştür. Bu dönemde Osmanlı Devlet adamları milliyetçi isyanlara dur diye bilmek, Avrupalı devletlerin azınlıkları bahane ederek iç işlerimize müdahale etmesini engellemek, yaşadığı sorunlarda Avrupalı devletlerin desteğini sağlamak amacıyla Tanzimat (1839) ve Islahat (1856) fermanları yayımlanmıştır. Bu fermanların yayımlanma gerekçeleri her ne kadar aynı ise de ortaya konuluş şekilleri ve içerikleri bakımından farklılıklar göstermektedir.
Tanzimat Fermanı, Osmanlı Devleti’nin kendi isteğiyle yayımladığı bir ferman iken; Islahat Fermanı, Batılı devletlerin baskısıyla hazırlanmıştır. Tanzimat Fermanı’nda bütün Osmanlı halkına haklar tanınırken, Islahat Fermanı’nda yalnızca azınlıklara hak tanınmıştır. Islahat Fermanı’nda yer alan kararların gerçekleştirilmesi hususunda Batılı devletlere garanti verilirken Tanzimat Fermanı’nda böyle bir durum söz konusu değildir. Bu fermanların tarihimiz açısından önemli olmalarının nedenleri şunlardır: Padişahın yetkilerini kısıtlamaları, demokrasi hareketleri olmaları, hukukun üstünlüğü ilkesini ortaya koymaları, anayasacılık hareketi olmaları. Fermanlar Padişah I. Abdülmecid zamanında yayımlanmıştır.
Fermanlar imparatorluğun kötü gidişine dur diyememiş, bunun sonucunda Avrupa’da eğitim almış kendilerine “Genç Osmanlılar” denilen aydın grubu, Sadrazam Mithat Paşa başta olmak üzere bazı devlet adamlarının gayretleri ile Padişah II. Abdülhamit, Türk tarihinin ilk anayasası olan Kanuni Esasi’yi (1876 Anayasası) ilan etmiştir. Böylece Osmanlı tarihinde bir ilk yaşanmış, yönetimde köklü olmasa da kısmi değişikliğe gidilmiştir. Parlamentolu krallık da denilen meşruti yönetimin devletin kötü gidişini durduracağı tahmin ediliyordu. Ancak umut edilen olmadı ve devletin çöküşü önlenemedi.
Kanunuesasi ile ilk defa bir padişahın yetkileri anayasa ile kısıtlanmıştır. Osmanlı ülkesinde ilk kez kişi hak ve özgürlükleri anayasal güvenceye alınmıştır. Osmanlı Devleti hukuk devleti olma yolunda en büyük aşamayı geçmiştir. Bu anayasa ile çift meclisli bir parlamento kurulmuş, Meclis-i Ayan üyelerini padişah atarken, Meclis-i Mebusan üyelerini halk seçmiştir.
