ÖGELERİN DİZİLİŞİNE GÖRE CÜMLELER (YÜKLEMİN YERİNE GÖRE)
a. Kurallı Cümle
Yüklemi sonda yer alan cümlelere verilen isimdir.
Kurallı cümle için “düz cümle” ifadesi de kullanılır.
- Ben sende bütün aşklarımı temize çektim.
- Sen, bağrıma saplanmış kara saplı bir bıçaksın.
- Rabbim isterse sular büklüm büklüm burulur.
- Sen ve ben, gözyaşıyla ıslanmış hamurdanız.
- Kehkeşanlara kaçmış eski güneşleri an!
- Sırtına Sakarya’nın Türk tarihi vurulur.
b. Devrik Cümle
Yüklemin cümlenin başında ya da ortasında olduğu kısacası sonda olmadığı cümle türüdür. 4
Devrik cümle türünde yüklem, devredilmiş yani sondan ortaya ya da başa alınmıştır.
- Seviyorum seni ekmeği tuza banıp yer gibi.
- Gittin kalbimin ortasına ayrılık şiiri yazarak.
- Yeşil pencerenden bir gül at bana.
- Gözlerim yollarda geçti kaç bahar!
- Bir ilkbahar sabahı güneşle uyandın mı hiç?
- Binbir başlı kartalı nasıl taşır kanarya?
- Yüzüstü çok süründün ayağa kalk Sakarya!
- Ne ağır imtihandır, başındaki Sakarya!
Bazen yüklemden sonra tamlayanın geldiği ya da söz dizimi bozulan deyimlerde de devrik cümle özelliği vardır.
“Dante gibi ortasındayız ömrün.” dizesinde yüklem “ortasındayız ömrün” ifadesi olduğu halde tamlanan (asıl unsur) sonda olmadığı için devriktir. “Çocuğun tutuştu etekleri.” cümlesi de devrik cümledir.
Parantez Cümlesi (Açıklamalı Cümle)
Bazı kaynaklarda bu cümle türü “ara sözlü cümle” olarak da geçmektedir.
Bu tarz cümlelerde ara söz veya açıklayıcı bir cümle kullanılır.
- İstanbul’u, en sevdiği şehri, özlemle anıyordu.
- Bu olayı, sen de görüyorsun, kimse önemsemedi.
Eksiltili (Bitmemiş) Cümle
Yüklemi söylenmeyen cümle türüdür.
- Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden
- Eteklerinde gümüş rengi bir yığın yaprak (… )
İkinci dizede yüklem söylenmemiş, bu yüzden ikinci dize bitmemiş (eksiltili) cümledir.
İsim cümlelerinde ek fiil “dır” bazen düşebilir ve pek çok kaynakta ek fiilin düştüğü cümle eksiltili cümle sayılmamıştır. Oysa 1994 ÖYS sorusu bize sınav soru hazırlayıcılarının ek eylemi düşen cümleyi de eksiltili saydığını gösteriyor. “Aşağıdakilerin hangisinde verilen dizeler eksiltili cümle durumundadır?” sorusunun yanıtı olan dizeleri
inceleyelim:
- Benim bildiğim Atatürk
- Camdan çerçeveden uzak
Yukarıda verilen dizenin sonuna “durur” yüklemi de getirilerek cümle tamamlanabilir. Bu durumda verilen dizelerin (eksiltili) cümle oluşturduğu kesindir.
Aşağıda verilen atasözleri eksiltili cümle örneğidir:
- Kır atın yanında duran ya huyundan ya suyundan
- Bağ bayırda, tarla çayırda
- Borç vermekle, düşman kırmakla
- Bakarsan bağ, bakmazsan dağ
- El, el ile değirmen yel ile
- Değirmen iki taştan, muhabbet iki taştan
