- Mektubun “özel mektup”, “edebî mektup”, “resmî mektup”, “açık mektup” ve “iş mektubu” gibi çeşitleri vardır.
a) Özel (Kişisel) Mektup
- Birbirleriyle dostluk, arkadaşlık, akrabalık gibi herhangi bir yakınlığı olan kimselerin birbirine duygu, düşünce ve yaşantılarını samimi bir üslupla ve yazılı olarak anlattığı mektuplardır.
- Özel mektuplar insanların arkadaşları, akrabaları veya yakın çevresindeki kişilere hitaben yazılır.
- Özel mektuplar doğal, kişisel ve içten bir anlatımla kaleme alınır. Konuşma üslubu kullanılır.
- Özel mektuplar, kişilerin özel hayatlarına ilişkin ayrıntılar içerdiği için genellikle yayımlanmaz.
- Akla gelebilecek hemen her konuda yazılabilir.
- Mektup yazan kişi ile mektubun yazıldığı kişi arasındaki ilişkinin gücü ve derinliği, mektubun özelliklerini ve içeriğini belirler.
- Yakın arkadaşlar, karı-koca, anne-oğul, baba-kız, teyze-yeğen… gibi kişiler arasında iletişimin gelişmesini sağlar.
- Özel mektupların gizliliği vardır; başkaları tarafından okunamaz. Yazan kişi yazdıklarının gizli kalacağını bildiği için dobra dobra yazar.
- Özel mektupların uzunluk sınırı yoktur.
- Teşekkür, sağlık, tebrik, davet mektupları gibi çeşitleri vardır.
- Sanatçıların eş, dost ve çocuklarına yazdıkları ve dostluk, arkadaşlık duygularına yer verdikleri mektuplar da özel mektup sayılır.
b) İş Mektupları
- Özel kişilerle iş kurumları ve iş kurumlarının kendi arasında, işle ilgili olarak yazılan mektuplardır.
- İş mektuplarında mutlaka bir iş ya da hizmet söz konusudur. Bu bir sipariş, satış, şikâyet, borç alıp verme isteği, tavsiye ya da bilgi isteme olabilir. İş mektuplarını, konularına göre altı başlık altında incelenebilir: Sipariş mektupları, satış mektupları, şikâyet mektupları, alacak mektupları, tavsiye mektupları, başvuru mektupları…
- İş mektuplarına, mektubun yazıldığı kişi veya kurumun ad ve adresi ile başlanır. Kâğıdın sağ üst tarafına tarih yazılır. Adres ve tarihten sonra uygun bir aralık bırakılıp paragraf yapılarak doğrudan istek ortaya konulur. Son bölüme “saygı” ifade eden bir söz eklenip mektup bitirilir. Mektup metninin sağ altında mektubu yazanın adı ve soyadı ile imzası yer alır.
c) Resmî Mektup
- Devlet dairelerinin kendi aralarında ya da kişilerle devlet daireleri arasındaki yazışmalara resmi mektuplaşma denir. Bunlar da “makamdan makama”, “makamdan kişiye”, “kişiden makama” yazılır. Hepsinin ortak niteliği, kısa, açık, kişisellikten uzak bir dille yazılmasıdır.
- Resmî mektupların en önemli örneği dilekçelerdir. Dilekçe (Arzuhal < arz-ı hal), her ne kadar edebî bir tür değilse de insanoğlunun hayatında önemli bir rolü olan vasıtadır.
d) Edebî (Yazınsal) Mektup
- Çeşitli sanat dallarında ve özellikle edebiyat sahasında, edebiyatın ve edebiyatçıların çeşitli meseleleri üzerine edebiyatçılar tarafından, edebî bir üslup ve sanat değeri taşıyan bir ifade ile kaleme alınmış mektuplardır.
- Edebî mektuplar, herhangi bir düşüncenin, bir görüşün açıklanması veya bir tezin savunulması için kaleme alınmışlardır. Yüzyıllar boyunca şairler, yazarlar duygu ve düşüncelerini, dost ve yakınlarına yazdıkları mektuplar aracılığıyla dile getirmişlerdir. Edebî metinler hakkındaki yorumlarını, dönemin edebiyat hareketleri ile ilgili düşüncelerini, hatta şiir ve roman değerlendirmelerini yazdıkları mektuplarda ortaya koymuşlardır.
- Edebî mektuplar, yazarların, muhtevaları ve ifade şekilleri bakımından özel mektuplardan oldukça farklıdır.
- Edebî mektuplar, sanat ve edebiyat konuludur.
- Edebî mektuplarda, standart dil oldukça iyi kullanılır, yer yer edebîlik havası vardır. Edebîlik samimiyet ve sohbet havasını bozacak nitelikte değildir.
- Kelime kadrosundaki sözcüklerin duygu değeri genellikle yüksektir. Özel mektupların kelime kadrosundaki anlam, alt yapı ve çağrışım açısından daha basittir.
- Yapı açısından özel mektuplardan çok farklı değildir, mektup türünün iskelet yapısı aynıdır.
- Edebî mektupları, özel mektuplardan farklı kılan samimi olduğu kadar düzeyli, yer yer sanatsal ifadelerin kullanılması ve sanatların yapılması, ayrıca kelimelerin anlam açısından zengin olmasıdır.
- Edebî mektuplarda aktarma cümleleri ve soru cümleleri sıklıkla kullanılır.
- Edebî ve özel mektuplarda içtenliği ifade eden bir ifade veya selamla mektup bitirilir. Resmî mektuplarda selam bölümü, yazanın konumuna göre şekillenir.
- Özel ve edebî mektuplarda içten ve etkili bir anlatım söz konusudur, duygu ve düşünceler ayrıntılarıyla açıklanır. İş mektuplarında ve resmî mektuplarda anlatım kısa ve özlüdür, sadece istek ve açıklama yapılır.
- Divan edebiyatı sanatçısı FuzuIi’nin Şikâyetname adlı eseri edebiyatımızda edebî mektup türünün ilk örneği kabul edilir.
Edebî mektuplar; üç farklı şekilde yazılmıştır:
1) Kişiden kişiye yazılan mektuplar: Bu tarz mektuplar, aralarında arkadaşlık bağı bulunan şair ve yazarların, edebiyatın çeşitli konuları ile ilgili görüşlerini kaleme aldığı mektuplardır. Namık Kemal’in Recaizade Mahmut Ekrem, Abdülhak Hamit Tarhan, Ahmet Midhat Efendi gibi kişilere yazdığı ve üç ciltte toplanan mektupları edebî mektup örnektir.
2) Açık mektuplar: Kişiden kişiye olmakla birlikte bir gazete veya dergide yayımlanmak üzere yazılmış olan mektuplardır.
3) Manzum mektuplar: Şiir formunda kaleme alınmış mektuplardır. Şairler, kimi zaman duygularını mektup olarak kaleme almışlardır.
