FİİLLER ( EYLEMLER )
Fiil (eylem); iş, oluş, hareket bildiren; kip ve kişi anlamı taşıyan sözcüklerdir.
Derse erkenden geldi.
Soruları hemen çözmüş.
Kitapları şimdi okuyor.
(Örneklerdeki “gel-, çöz-, oku-“ sözcükleri hareket bildirdikleri, kip ve kişi anlamı taşıdıkları ve “-mak / -mek” ekini alabildikleri için eylemdir.)
Anlamına ve yapılışına göre fiiller üçe ayrılır:
a) Kılış (iş) Fiili: Yapılan işten etkilenen bir varlığın, nesnenin bulunduğu fiillerdir.
Nesne alabilen yani “onu” sözcüğünü kabul eden fiillerdir.
Topu bahçeye attı.
Kitabın kapağını açtı.
Evi iyice temizledi.
Örneklerdeki “attı”, “açtı”, “temizledi” sözcükleri nesne aldığı ve “onu” sözcüğünü kabul ettiği için kılış fiillerdir.
b) Durum Fiili: Yapılan işten etkilenmeyen, nesne alamayan, “onu” sözcüğünü kabul etmeyen fiillerdir.
Sınıf hemen sustu.
Bugün çok güldük.
Derse erken geldi.
(Örneklerdeki “sustu, güldük, geldi” sözcükleri nesne alamadığı ve “onu” söz kabul etmediği için durum fiilidir. )
c) Oluş Fiili: Uzun zaman içinde, belli bir süreçte meydana gelen fiillerdir. Öznede değişim meydana gelir.
Okulun dış kapısı paslanmış.
Saçları hemen ağardı.
Yapraklarda sarardı.
( Örneklerdeki “paslandı, ağardı, sarardı” sözcükleri belli bir süreçte meydana geldiği için oluş fiilidir. )
ÇEKİMLİ FİİL:
Kip ve kişi anlamı taşıyan fiillere çekimli fiil denir.
KİP EKLERİ
A) HABER (BİLDİRME) KİPLERİ: Zaman anlamı taşıyan kiplerdir.
1) Bilinen (görülen, di’li) Geçmiş Zaman: -dı, -di, -du -dü; -tı, -ti, -tu, -tü
Anladım Anladık
Anladın Anladınız
Anladı Anladılar
2) Duyulan (öğrenilen, miş’li) Geçmiş Zaman: -mış, -miş, -muş, -müş
Anlamışım – Anlamışız
Anlamışsın – Anlamışsınız
Anlamış – Anlamışlar
3) Şimdiki Zaman: -yor, -makta
Anlıyorum – Anlıyoruz
Anlıyorsun – Anlıyorsunuz
Anlıyor – Anlıyorlar
4) Gelecek Zaman: -acak /-ecek
Anlayacağım – Anlayacağız
Anlayacaksın – Anlayacaksınız
Anlayacak – Anlayacaklar
5) Geniş zaman: -r, ar, -er
Anlarım – Anlarız
Anlarsın – Anlarsınız
Anlarlar – Anlar
B) DİLEK (TASARLAMA) KİPLERİ: Zaman anlamı taşımayan bu kipler tasarlama anlamlı kiplerdir.
1) Dilek-Şart (Koşul) Kipi: -sa, -se
Anlasam – Anlasak
Anlasan – Anlasanız
Anlasa – Anlasalar
2) Gereklilik Kipi: -malı , -meli
Anlamalıyım – Anlamalıyız
Anlamalısın – Anlamalısınız
Anlamalı – Anlamalılar
3) İstek Kipi: -e,-a
Anlayayım – Anlayalım
Anlayasın – Anlayasınız
Anlaya – Anlayalar
4) Emir Kipi: Eki yoktur. Şahıs ekleriyle çekimlenir.
——- – ———-
Anla – Anlayın(ız)
Anlasın – Anlasınlar
Basit Çekimli (Zamanlı) Fiil: Bir tane kip eki almış fiillerdir.
- Geldi, donmuş, okuyor, bakacak, bilir, yazsa, çıkmalı, dinleye, otur…
Birleşik Çekimli ( Zamanlı ) Fiil: İki tane kip eki almış fiillerdir.
- Gelmişti (hikaye),dönecekmiş (rivayet), çözmüşse (şart)
a) Hikâye Birleşik Çekimli Fiil: İkinci kip eki “i – di”dir.
Fil+kip+i-di
» Gel+ir – di
(İkinci kip eki “i – di” olduğu için “geniş zamanın hikâyesi” denir.)
b) Rivayet Birleşik Çekimli Fiil (miş): İkinci kip eki “i – miş”tir.
» Fil+kip+i-miş
» Dön+ecek+i-miş
(İkinci kip eki “i – miş” olduğu için “gelecek zamanın rivayeti” denir.)
c) Şart Birleşik Çekimli Fiil: İkinci kip eki “i – se”dir.
Fil+kip+i-se
Çöz+müş+i-se
(İkinci kip eki “i – se” olduğu için “öğrenilen geçmiş zamanın şartı” denir.)
Fiillerde Anlam (Zaman-Kip ) Kayması:
Cümlenin anlamına göre yüklemde bulunması gereken kip yerine başka bir kip ekinin kullanılmasıdır.
- 2004’te Ankara’da doğdum. (doğmuşum.)
- Fatih 29 Mayıs 1453’te İstanbul’u fethetti. (fethetmiş.)
- Nasreddin Hoca bir gün pazara gider. (gitmiş.)
- Yarın pikniğe gidiyoruz. (gideceğiz.)
- Her sabah erken kalkıyorum. (kalkarım.)
- Bizim oralara kar yağmış olacak. (olmalı.)
- Seneye onlarda sınava giriyor. (girecek.)
- Çimlere basmayalım. (basmayın.)
