NURULLAH ATAÇ (1898-1951)
On beş cildi dolduracak kadar deneme, eleştiri yazısı ayrıca 70’e yakın çevirisiyle edebiyat dünyasındaki yerini almıştır.
Türk edebiyatında “modern anlamda deneme” türünün özgün örneklerini vermiştir.
Konuşur gibi yazması, yargılarında öznel olması, bireyciliği savunması ve çıkış noktasının Yunan ve Latin kültürü olması, denemelerini Montaigne’e yaklaştırır.
Edebiyatımızda eleştirmen olarak öne çıkmış, izlenimci yani öznel eleştiriyi benimsemiştir.
Kendi ifadesiyle “edebiyatı kendine dert edinen” bir eleştirmendir.
Öz Türkçecilik anlayışının öncüsü olan yazar, yeni sözcükleri savunmuş, yeni sözcükler türetmiştir.
Belli bir dönemden sonra hiçbir yazısında Arapça olduğu için “ve” bağlacını kullanmamıştır.
Konuşma dilindeki devrik cümlenin yazıda kullanılmasını ve doğruluğunu savunmuştur.
Eserleri
— Deneme-Sohbet-Eleştiri-Günlük: Günleri Getirdiği, Karalama Defteri, Okuruma Mektuplar, Günce I, Günce II, Sözden Söze, Diyelim, Söz Arasında, Söyleşiler, Dergilerde, Prospero ile Caliban, Ararken
SUUT KEMAL YETKİN (1903-1980)
Cumhuriyet Dönemi’nin en önemli deneme yazarlarındandır.
Estetik hocası olduğu için denemeleri de sanat ağırlıklıdır.
Denemeyi, “bilinçaltının, düş dünyasının dışavurumu, sanatçının gerçek kişiliğinin yansıması” olarak kabul eder.
Edebiyata daha çok “izlenimci eleştiri anlayışı” ile bakmış, eserleri Batılı estetik ölçütleriyle değerlendirmiştir.
Eserleri
— Deneme: Günlerin Götürdüğü, Düş’ün Payı, Yokuşa Doğru, Edebiyat Üzerine, Edebiyat Konuşmaları, Şiir Üzerine Düşünceler, Denemeler
SABAHATTİN EYÜBOĞLU (1908-1973)
Deneme yazarı olarak öne çıkan Eyüboğlu, aynı zamanda çevirmen ve eleştirmendir.
Montaigneîin “Denemeler” adlı eserini, Ömer Hayyam’ın “Rubailer”ini, La Fontaine’in ı’Fabllar”ını ve Eflatun’un “Devlet” adlı eserini Türkçeye çevirmiştir.
Denemelerinde hümanist ve milliyetçi ögeler ağır basar.
Türk hümanizmini merkeze almış, Mavi Anadoluculuk akımını benimsemiştir.
Eserlerinde “Anadolu’nun geleneksel değerlerini ortaya koymak, bunların çağdaş ve hümanist bir yorumunu yapmak” amacını taşır.
Eserleri
— İnceleme-Deneme: Mavi ve Kara, Sanat ve Edebiyat Üzerine Denemeler ve Eleştiriler, Yunus Emre’ye Selam, Pir Sultan Abdal, Anadolu Ormanları, Anadolu Yolları, Siyah Kalem, Hitit Güneşi, Surname
SALAH BİRSEL (1919-1999)
Şiir alanında eser verse de asıl ününü “1001 Gece Denemeleri” ve “Salâh Bey Tarihi” olarak adlandırdığı dizi kitapları ve günlükleriyle elde etmiştir.
Özellikle İstanbul kahvelerini, Beyoğlu ve Boğaziçi’nin sanat çevrelerini, edebiyat sohbetlerini renkli ve ustalık dolu bir dille anlatmıştır.
Denemelerinde toplumsal sorunlardan çok kitap dünyasındaki özgün görünümleri ortaya çıkarmaya çalışır.
Tek romanı Dört Köşeli Üçgen‘de tütün yaprakevi deposunda bekçilik yapan birinin gözlemlerine dayanarak insanlar ve töreler üzerine fikirler yürütmesini anlatmıştır.
Eserleri
— Deneme: Şiirin İlkeleri, Kendimle Konuşmalar, Şiir ve Cinayet, Halley Kimi Kurtarır, Amerikalı Tolstoy, Yapıştırma Bıyık, Kediler, Kurutulmuş Felsefe Bahçesi, Şişedeki Zenci
— Günlük: Günlük, Yaşlılık Günlüğü, Aynalar Günlüğü, Bay Sessizlik, NezleIi Karga, Yalnızlığın Fırınlanmış Kokusu, Papağanname, Kuşları Örtünmek, Yanlış Parmak, Hacivat Günlüğü
— Salâh Bey Tarihi (Deneme): Kahveler Kitabı, Ah Beyoğlu Vah Beyoğlu, Boğaziçi Şıngır Mıngır, Sergürît—i Nono Bey ve Elmas Boğazi_çi, İstanbul-Paris
CEMİL MERİÇ (1916-1987)
Fransız edebiyatı ve düşüncesi üzerine eleştiri ve denemeler yazmıştır.
Eserlerinde, Doğu-Batı kültür hazinelerinin zengin ayrıntılarına yer vermiştir.
Devamlı öğrenen, öğrendiklerini akıl süzgecinden geçirdikten sonra başkalarına öğretmek için uğraşan, her düşünceye açık bir düşünürdür.
Eserleri
— Deneme-İnceleme: Balzac, Hind Edebiyatı, Saint Simon: İlk Sosyolog İlk Sosyalist, Bu Ülke, Kırk Ambar, Umrandan Uygarlığa, , Işık Doğudan Gelir, Kültürden İrfana, Mağaradakiler
— Günlük: Jurnal I, Jurnal II
RUŞEN EŞREF ÜNAYDIN (1892-1959)
Türk edebiyatına mülakat türünün en güzel örneğini vererek girer.
Sonraları röportaj, anı, mensur şiir niteliğindeki yazıları ile ününü genişletir.
Zamanının en tanınmış şair ve yazarlarını dolaşarak edebiyatımızın o günkü meselelerini yan sıtan edebi anketi, bizde röportaj çığırını açan öncü bir eser olmuştur.
1918 yılında Çanakkale özel sayısında “Anafartalar Kumandanı Mustafa Kemal’le Mülakat” adlı röportajıyla Mustafa Kemal’i ilk defa, uzun bir röportajla Türk okuyucusuna tanıtmıştır.
Eserleri
— Röportaj-Mülakat: Diyorlar ki, Anafartalar Kumandanı Mustafa Kemal ile Mülakat, Çanakkale’de Savaşanlar Dediler ki, Atatürk’ün Hastalığı: Prof. Dr. Nihat Reşat Berger’le Mülakat
— Deneme: Geçmiş Günler, Boğaziçi Yakından, İstiklal Yolunda, Ayrılıklar, İki Saltanat Arasında
— Anı: Atatürk’ü Özleyiş: Hatıralar, Geçmiş Günler, Galatasaray ve Futbol
— Mensur şiir: Damla Damla
FALİH RIFKI ATAY (1894-1971)
Daha çok makaleleri, fıkra, anı, gezi notları ve sohbet yazılarıyla tanınır.
Kalemini, Cumhuriyet devrimlerinin ve Atatürkçü düşüncenin hizmetinde kullanmıştır.
Türkçenin sadeleşmesi ve bağımsız bir dil haline gelmesi için mücadele etmiş, Türkçenin bağımsız bir edebiyat ve bilim dili olduğunu savunmuştur.
Gezip gördüğü yerleri ayrıntılarıyla betimlediği gezi yazılarıyla gezi edebiyatında bir çığır açmıştır.
Türk edebiyatında gezi yazılarıyla adeta Cumhuriyet Dönemi’nin “Evliya Çelebi’si” olmuştur.
Çankaya adlı eserinde Atatürk ile ilgili anılarını, Zeytindağı adlı eserinde ise savaş yıllarında Suriye Cephesi’ni ele almıştır.
Eserleri
— Gezi Yazısı: Denizaşırı (Brezilya Notları), Bizim Akdeniz, Tuna Kıyıları, Yolcu Defteri, Taymis Kıyıları, Hind, Yeni Rusya, Moskova-Roma, Gezerek Gördüklerim, Kaybolmuş Makedonya, Faşist Roma, Kemalist Tiran, Londra Konferansı Mektupları
— Anı: Çankaya, Zeytindağı, Ateş ve Güneş, Mustafa Kemal’in Mütareke Defteri, Atatürk’ün Hatıraları, Atatürk’ün Bana Anlattıkları, Atatürk Ne İdi, Batış Yılları, İzmir’den Bursa’ya, 19 Mayıs
— Fıkra-Makale-Sohbet: Pazar Konuşmaları, Atatürkçülük Nedir, Çile, Eski Saat, Bayrak, Kanat Vuruşu, Niçin Kurtulmamak, Kurtuluş, Türk Kanadı
— Roman: Roman
İSMAİL HABİP SEVÜK (1892—1954)
Edebiyat tarihçisi ve araştırmacısı olan yazarın kuru, sıkıcı olmayan, kendine özgü bir anlatımı vardır.
Kişisel gözleme dayalı, renkli, kıvrak bir anlatımı; bilgiden, fikirden kuvvet alan edebî sanatlarla yüklü bir üslubu vardır.
Tuna’dan Batı’ya (1935) adlı eserinde Türkiye dışına yaptığı seyahatlerine ait gözlemlerini, Yurttan Yazılar (1943) adlı eserinde ise yurt içine yaptığı gezilere ait izlenimlerini bir araya getirmiştir.
Eserleri
– Anı-Gezi: O Zamanlar (Kurtuluş Savaşı anıları), Yurttan Yazılar, Tuna’dan Batı’ya
– Araştırma-İnceleme: Türk Teceddüt Edebiyatı Tarihi, Avrupa Edebiyatı ve Biz, Edebiyat Bilgileri
ŞEVKET SÜREYYA AYDEMİR (1897-1976)
1932—1934 yılları arasında yayımlanan ve Kemalizm’in düşünsel temellerini oluşturmayı ilke edinen Kadro dergisinin kurucuları arasındadır.
Biyografi türündeki eserleriyle ön plana çıkmıştır.
Üç cilt olan Tek Adam adlı eserinde Mustafa Kemal Atatürk’ü, yine üç cilt olan İkinci Adam adlı eserinde İsmet İnönü’nün yaşamını, Suyu Arayan Adam adlı otobiyografik romanda “bir ömrün hikâyesi içinde bir çağın tarihini” anlatmıştır.
Eserleri
— Roman: Toprak Uyanırsa (anı-roman), Suyu Arayan Adam
— Biyografi: Tek Adam (3 cilt), İkinci Adam (3 cilt), Menderes’in Dramı, Makedonya’dan Ortaasya’ya Enver Paşa
ŞEVKET RADO (1913-1988)
Daha çok sohbet türünde tanınan yazar, şiirler de yazmıştır.
Radyoda gerçekleştirdiği sohbetlerini kitaplarda toplamıştır.
Eserleri
— Sohbet: Eşref Saat, Ümit Dünyası, Hayat Böyledir, Aile Sohbetleri, Saadet Yolu, İnsan Severse Yaşar
NİHAT SAMİ BANARLI (1907-1974)
Edebiyat tarihi alanındaki çalışmalarıyla tanınır.
Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, yazarın en önemli eseridir.
Eserleri
— Edebiyat Tarihi-Deneme-İnceleme: Resimli Türk Edebiyatı Tarihi (2 cilt), Yahya Kemal Yaşarken, Yahya Kemal’in Hatıraları, Türkçenin Sırları, Şiir ve Edebiyat Sohbetleri, Büyük Nazireler, Mevlit ve Mevlit’te Milli Çizgiler, Fatih’in Zafer Sırları, Renkli Rüyalar Otelinde…
MEHMET KAPLAN (1915-1986)
Eleştirmen—edebiyat tarihçisi ve denemeci kimlikleri ile tanınır.
“Metin tahlilleri” (çözümlemesi) konusunda yeni bir anlayış getirmiştir.
Gerek şiir gerek hikâye tahlilleri yaptığı çalışmalarında Freud, Jung ve Adler gibi ruhbilimcilerden yararlanmıştır.
Eserleri
— İnceleme-Deneme: Tevfik Fikret Devir—Şahsiyet-Eser, Kültür ve Dil, Nesillerin Ruhu, Büyük Türkiye Rüyası, Hikâye Tahlilleri, Şiir Tahlilleri I, Cumhuriyet Devri Türk Şiiri (Şiir Tahlilleri II), Tip Tahlilleri, Tanpınar’ın Şiir Dünyası, Edebiyatımızın İçinden, Sevgi ve İlim, Ali’ye Mektuplar
PERTEV NAİLİ BORATAV (1907— 1998)
Halk edebiyatı ve folklor araştırmacısıdır.
Sözlü ve yazılı halk kaynaklarından yararlanarak yaptığı çalışmalarla tanınmıştır.
2000’den fazla masal ve 50 civarı halk hikâyesini derlemiştir.
Eserleri
— Masal: Zaman Zaman İçinde: Tekerlemeler Masallar, Az Gittik Uz Gittik
— İnceleme-Antoloji: Köroğlu Destanı, Bey Böyrek Hikâyesine Ait Metinler, Halk Edebiyatı Dersleri, Halk Hikâyeleri ve Halk Hikâyeciliği, Nasrettin Hoca, Pir Sultan Abdal, Türk Halkbilimi
TAHİR ALANGU ( 1916- 1973)
Edebiyat tarihçisi ve halk bilimcidir.
Çalışmalarını masallar, destanlar, karagöz (gölge oyunu) ve göçmen folkloru üzerine yoğunlaştırmıştır.
Türk roman ve hikâyesi üzerine incelemeler yapmış, antolojiler hazırlamıştır.
Eserleri
— İnceleme-Metin Yayımı: Cumhuriyetten Sonra Hikâye ve Roman (Üç cilt), Billur Köşk Masalları, Keloğlan Masalları, Ömer Seyfettin: Ülkücü Bir Yazarın Romanı, Dünyadan ve Bizden Çingene Hikâyeleri, 100 Ünlü Türk Eseri, Türkiye Folkloru Elkitabı, Kediler Padişahı
BERNA MORAN (1921-1993)
Batı’da geliştirilen edebiyat kuramları ve eleştiri yöntemleri üzerinde çalışmıştır.
“Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış” adlı üç ciltlik çalışması günümüzde pek çok edebiyat fakültesinde ana kaynak olarak okutulmaktadır.
Eserleri
— İnceleme: Edebiyat Kuramları ve Eleştiri, Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış (üç cilt)
FETHİ NACİ (1927-2008)
Türk romanları üzerine yaptığı nesnel eleştiriler önemlidir.
Deneme ve eleştiri alanında önemli bir yeri vardır.
İlk eserlerinden itibaren “ toplumcu sanat anlayışını” esas almıştır.
Eserleri
— Deneme—Eleştiri: İnsan Tükenmez, Gerçek Saygısı, 100 Eleştiri Günlüğü, Gücünü Yitiren Edebiyat, Roman ve Yaşam, Yüzyılın 100 Türk Romanı
VEDAT GÜNYOL (1911 -2004)
Montaigne tarzına uygun, klasik çizgide denemeler kaleme alan yazarlardan biridir.
Sosyalist gerçekçi çizgiyi benimsemiştir.
Eserleri
— Deneme: Dile Gelseler, Çalakalem, Orman Işırsa, Daldan Dala, Bilinç Yolunda, Gölgeden Işığa, Güleryüzlü Ciddilik, Yine de Yaşarken, Güne Doğarken, Güne Gün Katmak, Günlerin İçinden
AZRA ERHAT (1915-1982)
Hümanizm anlayışını Batı Anadolu’daki uygarlıkların kültür ögeleri üzerine temellendirir.
Denemelerinde, mitoloji, Anadolu ve çağdaş insan konularını dile getirmiştir.
Eserleri
— Gezi: Mavi Yolculuk, Mavi Anadolu
— Deneme: İşte İnsan—Ecco Homo, Sevgi Yönetimi
MEMET FUAT (1926-2002)
Nazım Hikmet’in üvey oğludur.
Okura ve sanatçıya yol göstermeyi hedefleyen “eğitici üslubu” öne çıkaran deneme yazarıdır.
Denemelerinde düşünce özgürlüğü ve hoşgörü temalarına önem verir.
Eserleri
— Deneme: Demokrasi Kültürü, Din ve Felsefe, Kültür Alışverişi, İkinci Yeni Tartışması, Eleştiri Üstüne, Eğitim Sorunu, Dil Üstüne, Toplum ile İnsan
NURİ PAKDİL (1934-…)
Deneme türünde tanınan sanatçı, yazılarında Doğu-İslam düşüncesine bağlı, yeniliği yerlilikte arayan bir sanat anlayışını dile getirir.
Çıkardığı “Edebiyat” adlı dergiyle mistik, çağdaş ve idealist bir anlayışıyla İslamcı görüşü ortaya koymuştur.
Eserleri
— Deneme: Gezi Yazısı: Batı Notları, Biat, Bağlanma, Bir Yazarın Notları, Edebiyat Kulesi, Sükut Suretinde, Derviş Hüneri, Arap Saati, Ahid Kulesi, Klas Duruş, Kalem Kulesi, Yazının Epik Resmi Çekildiği Sırada, Yazmak Bir Mucize
MİNA URGAN (1915-2000)
Fecriati şair ve yazarlarından olan Tahsin Nahit’in kızıdır.
Halide Edip Adıvar’ın asistanlığını yapmıştır.
İngiliz edebiyatına dair incelemeleri ve İngiliz edebiyatından yaptığı çevirilerle tanınmıştır.
Eserleri
— Hatıra: Bir Dinozorun Anıları
— Gezi Yazısı: Bir Dinozorun Gezileri
— İnceleme: İngiliz Edebiyatı Tarihi, Vinginia Wolf…
