Belirtisiz isim tamlamaları, sıfat tamlamaları, birleşik fiiller, ikilemeler, kısaltma grupları ve kalıplaşmış çekimli fiillerden oluşan ifadeler, yeni bir kavramı karşıladıklarında birleşik kelime oluşur. Birleşik kelimeler belirli kurallar çerçevesinde bitişik veya ayrı olarak yazılır.
Bitişik Yazılan Birleşik Kelimeler
Birleşik kelimeler aşağıdaki durumlarda bitişik yazılırlar:
- Ses düşmesine uğrayan birleşik kelimeler bitişik yazılır.
kaynana (< kayın ana), kaynata (< kayın ata), nasıl (< ne asıl), niçin (< ne için), pazartesi (< pazar ertesi), sütlaç (< sütlü aş), birbiri (< biri biri). - “Et-” ve “ol-” yardımcı fiilleriyle birleşirken ses düşmesine veya ses türemesine uğrayan birleşik kelimeler bitişik yazılır.
devretmek (< devir etmek), kaydolmak (< Kayıt Olmak), affetmek (< af etmek), reddetmek (< ret etmek) - Kelimelerden her ikisi veya ikincisi, birleşme sırasında anlam değişmesine uğradığında bu tür birleşik kelimeler bitişik yazılır.
Bitki adları: aslanağzı, keçiboynuzu, kuşburnu, akşamsefası, camgüzeli.
Hayvan adları: çakırkanat (ördek), karagöz (balık), karafatma (böcek).
Hastalık adları: itdirseği (arpacık), delibaş, karabacak, karataban.
Alet ve eşya adları: domuztırnağı (kanca), horozayağı (burgu), kargaburnu (alet), kedigözü (lamba), sıçankuyruğu (törpü), adayavrusu (tekne).
Biçim adları: balıksırtı (desen), civankaşı (nakış), sıçandişi (dikiş), beşikörtüsü (çatı biçimi), turnageçidi (fırtına).
Yiyecek adları: dilberdudağı (tatlı), hanımgöbeği (tatlı), kadınbudu (köfte), tavukgöğsü (tatlı), vezirparmağı (tatlı), bülbülyuvası (tatlı), kuşlokumu (kurabiye), alinazik (kebap).
Oyun adları: dokuztaş, beştaş, üçtaş.
Gök cisimlerinin adları: Samanyolu (yıldız kümesi), Altıkardeş (yıldız kümesi).
Renk adları: camgöbeği, devetüyü, fildişi, gülkurusu, kavuniçi, narçiçeği, tavşankanı, vişneçürüğü, yavruağzı. - “-a, -e, -ı, -i, -u, zarf-fiil ekleriyle bilmek, vermek, kalmak, durmak, gelmek, görmek ve yazmak fiilleriyle yapılan birleşik fiiller bitişik yazılır.
görebilmek, uyuyakalmak; gidedurmak, yazadurmak; çıkagelmek, yapılagelmek, düşeyazmak, alıvermek, düşmeyegör. - Bir veya iki ögesi emir kipiyle kurulan kalıplaşmış birleşik kelimeler bitişik yazılır.
alaşağı, albeni, ateşkes, çalçene, çalyaka, rastgele, sallabaş, sıkboğaz, çekyat, kapkaç, örtbas, veryansın, yapboz. - “-an/-en, -r/-ar/-er/-ır/-ir, -maz/-mez ve -mış/-miş” sıfat-fiil eklerinin kalıplaşmasıyla oluşan birleşik kelimeler bitişik yazılır.
ağaçkakan, Cankurtaran, çöpçatan, dalgakıran; barışsever, basınçölçer, bilgisayar, uçaksavar; değerbilmez, etyemez, hacıyatmaz, kuşkonmaz, külyutmaz, varyemez, çokbilmiş, güngörmüş. - İkinci kelimesi “-dı (-di / -du / -dü, -tı/-ti/-tu/-tü)” kalıplaşmış belirli geçmiş zaman ekleriyle kurulan birleşik kelimeler bitişik yazılır.
çıtkırıldım, fırdöndü, gecekondu, gündöndü, hünkârbeğendi, imambayıldı, külbastı, mirasyedi, serdengeçti, şıpsevdi. - Her iki kelimesi “-dı (-di / -du / -dü, -tı / -ti / -tu / -tü)” belirli geçmiş zaman veya -r /-ar /-er geniş zaman eklerini almış ve kalıplaşmış bulunan birleşik kelimeler bitişik yazılır.
dedikodu, kaptıkaçtı, oldubitti; biçerdöver, göçerkonar, konargöçer, okuryazar, uyurgezer, yanardöner; çakaralmaz. - Somut olarak yer bildirmeyen “alt”, “üst” ve “üzeri” sözlerinin sona getirilmesiyle kurulan birleşik kelimeler bitişik yazılır.
ayakaltı, bilinçaltı, gözaltı (gözetim), şuuraltı; akşamüstü, akşamüzeri, ayaküstü, ayaküzeri, bayramüstü, gerçeküstü, ikindiüstü, olağanüstü, öğleüzeri, suçüstü, yüzüstü. - İki veya daha çok kelimeden oluşmuş Türkçe şehir, kent, köy, mahalle, dağ, tepe, deniz, göl, ırmak, su vb. kelimelerle kurulmuş sıfat tamlaması ve belirtisiz isim tamlaması kalıbındaki yer adları bitişik yazılır.
Çanakkale, Şebinkarahisar, Beşiktaş, Akşehir, Suşehri, Yenişehir, Atakent, Çengelköy, Sarıyer, Yenimahalle; Uludağ, Kocatepe, Akdeniz, Acıgöl, Kızılırmak, İncesu, Akçay. - Kişi adları ve unvanlarından oluşmuş mahalle, meydan, köy vb. yer ve kuruluş adlarında unvan kelimesi sonda ise, gelenekleşmiş olarak bitişik yazılır.
Abidinpaşa, Bayrampaşa, Davutpaşa, Ertuğrulgazi, Kemalpaşa (ilçesı); Necatibey (Caddesi), Mustafabey (Caddesi). - Ara yönleri belirten kelimeler bitişik yazılır.
kuzeybatı, kuzeydoğu, güneybatı, güneydoğu. - Bunlardan başka dilimizde her iki öğesi de asıl anlamını koruduğu halde yaygın bir biçimde gelenekleşmiş olarak bitişik yazılan kelimeler de vardır.
“Baş” sözüyle oluşturulan sıfat tamlamaları: başhekim, başkahraman, başkent, başmüfettiş, başparmak, başyazar. - Bir topluluğun yöneticisi anlamındaki “başı” sözüyle oluşturulan belirtisiz isim tamlamaları: aşçıbaşı, binbaşı, çarkçıbaşı, çeribaşı, elebaşı, mehterbaşı, onbaşı, ustabaşı.
Oğlu, kızı sözleri: çapanoğlu, eloğlu, hinoğluhin, elkızı. - Ağa, bey, efendi, hanım, nine vb. sözlerle kurulan birleşik kelimeler: ağababa, ağabey, beyefendi, hanımanne,
hanımefendi, hacıağa, kadınnine, paşababa. - “Biraz “birkaç, birkaçı, birtakım, birçok, birçoğu, hiçbir, hiçbiri, herhangi” belirsizlik sıfat ve zamirleri bitişik yazılır.
- “Ev” kelimesiyle kurulan birleşik kelimeler bitişik yazılır:
aşevi, bakımevi, basımevi, doğumevi, gözlemevi, huzurevi. - “Hane, name, zade” kelimeleriyle oluşturulan birleşik kelimeler bitişik yazılır: çayhane, dershane, yazıhane, beyanname, Seyahatname, siyasetname, amcazade.
- “Hastahane, postahane, pastahane, eczahane” sözleri kullanımdaki yaygınlık dolayısıyla “hastane, postane, pastane, eczane” biçiminde yazılmaktadır.
- Kanunda bitişik geçen veya bitişik olarak tescil ettirilmiş olan kuruluş adları bitişik yazılır:
Genelkurmay, Yükseköğretim, İçişleri, Dışişleri.
Ayrı Yazılan Birleşik Kelimeler
- “Etmek, olmak, kılmak, buyurmak” gibi yardımcı fiillerle kurulan birleşik fiiller herhangi bir ses düşmesine veya türemesine uğramazsa ayrı yazılır.
arz etmek, hasta olmak, göç etmek, sağ olmak, söz etmek. - Birleşme sırasında kelimelerinden hiçbiri veya ikinci kelimesi anlam değişikliğine uğramayan birleşik kelimeler ayrı yazılır.
Hayvan türlerinden birinin adıyla kurulanlar: kılıç balığı, köpek balığı, ton balığı, bıyıklı balık; ardıç kuşu, arı kuşu, ateş böceği, sümüklü böcek; at sineği, su yılanı; dağ keçisi, fındık faresi, dağ tavuğu; yaban tavşanı, şeytan örümceği; bal arısı, yaban ördeği; Van kedisi; yaban domuzu.
Bitki türlerinden birinin adıyla kurulanlar: çörek otu, sütlü ot, ateş çiçeği, tespih ağacı, kör ağaç, meyan kökü, dağ elması, kuş üzümü, dağ armudu, at kestanesi, can eriği, su kamışı, Japon gülü, Antep fıstığı, soya fasulyesi, kavak inciri, armut kurusu, şeker pancarı, kuru fasulye.
Çiçek dışında anlamlar taşıyan narçiçeği (renk), suçiçeği (hastalık): ot dışında anlamlar taşıyan ağızotu (barut), sıçanotu (arsenik): ses düşmesine uğramış olan çöreotu ve yaygın bir biçimde gelenekselleşmiş olan semizotu, dereotu bitişik yazılır.
Nesne, eşya ve alet adlarından biriyle kurulan birleşik kelimeler: alçı taşı, kireç taşı, lüle taşı, Oltu taşı, dikili taş; arap sabunu, yel değirmeni; kahve dolabı; oturma odası; duvar saati, masa takvimi; yemek masası; itfaiye aracı; masa örtüsü, yatak örtüsü; el kitabı, ait geçit, çekme kat, dolma kalem, dönme dolap, toplu iğne, yapma çiçek, tuz ruhu.
Yol ve ulaşımla ilgili birleşik kelimeler: Arnavut kaldırımı; çevre yolu, kara yolu, keçi yolu; köprü yol.
Durum, olgu ve olay bildiren sözlerden biriyle kurulan birleşik kelimeler: açık oturum, açık öğretim, ana dili, ay tutulması, baş ağrısı, iş bölümü, madde başı, yer çekimi.
Bilim ve bilgi sözleriyle kurulan birleşik kelimeler: anlam bilimi, dil bilimi, gök bilimi, yer bilimi; dil bilgisi.
“Yuvar” ve “küre” sözleriyle kurulan birleşik kelimeler: göz yuvarı, hava küre, ışık küre, taş küre, yarı küre, yarım küre.
Yiyecek, içecek adlarından biriyle kurulan birleşik kelimeler: su böreği, badem yağı, maden suyu, kaşar peyniri, Adana kebabı, irmik helvası, badem şekeri, çiğ köfte, içli köfte, dolma biber, kesme şeker, süzme yoğurt, kuru yemiş.
Gök cisimleri: Çoban Yıldızı, gök taşı, meteor taşı.
Zamanla ilgili birleşik kelimeler: bağ bozumu, gece yarısı, gün ortası, hafta başı, hafta sonu.
- “-r / -ar / -er, -maz / -mez ve -an / -en” sıfat-fiil ekleriyle kurulan sıfat tamlaması yapısındaki birleşik kelimeler ayrı yazılır:
bakar kör, çalar saat, çıkar yol, döner sermaye, güler yüz, koşar adım, yazar kasa, yeter sayı, çıkmaz sokak, geçmez akçe, görünmez kaza, tükenmez kalem, uçan daire. - “Dış, iç, öte, sıra” sözleriyle oluşturulan birleşik kelime ve terimler ayrı yazılır:
çağ dışı, yasa dışı, ceviz içi, hafta içi, yurtiçi, sınır ötesi; aklı sıra, ardı sıra, peşi sıra, yanı sıra. - Somut olarak yer belirten “alt” ve “üst” sözleriyle oluşturulan birleşik kelime ve terimler ayrı yazılır:
deri altı, su altı, toprak altı, yer altı (yüzey),’ arka üstü, baş üstü, böbrek üstü bezi, tepe üstü (trafikte). - “Alt, üst, ana, ön, art, arka, yan, karşı, iç, dış, orta, büyük, küçük, sağ, sol, peşin, bir, iki, tek, çok, çift” sözlerinin başa getirilmesiyle oluşturulan birleşik kelime ve terimler ayrı yazılır:
altyazı; üst kat; ana bilim dalı, ana dili; ön söz, ön yargı; art niyet; arka teker; yan etki; karşı görüş, karşı oy; iç savaş, iç tüzük; dış borç, dış hat; orta kulak; büyük anne.
