1. KOŞMA
Halk şiirinin en sevilen ve yaygın biçimi olan koşma, hece ölçüsünün (6+5, 4+4+3 ya da bunların karışık olarak kullanıldığı) kalıbıyla söylenir.
Genellikle 3—5 dörtlükten oluşmakla birlikte 12 dörtlüğe kadar çıkan koşmalar da vardır. Uyak örgüsü şu biçimlerde olabilir: abab, cccd, dddb… / xaxa, bbba, coca… /aaab, cccb, dddb…
Koşmanın son dörtlüğünde şairin adı ya da mahlası yani tapşırma geçer.
Koşmalar ezgilerine “Acem koşması”, “Ankara koşması”, “topal koşma”, “kesik kerem”, “bülbül koşması”, “Sivrihisar koşması”, “Elpük koşma”, “Yelpük koşma” gibi isimler alır.
Koşmalar biçimlerine göre düz koşma, yedekli koşma (araya maniler konarak söylenir), musammat koşma (dizeleri ortasından kafiyeli), cinaslı koşma (bütün kafiyeleri cinaslı), ayaklı koşma (genellikle beş heceli kısa dizelerin eklenmesiyle oluşur), dedim—dedili gibi isimler alır.
Koşmalar genellikle aşk, doğa gibi lirik konularda söylenir. Aşk ve doğa konularının yanı sıra, ayrılık, özlem, yalnızlık, gurbet, sıla, ölüm, kahramanlık, savaş gibi temaları işler. Atasözleriyle işlenmiş öğüt veren, talihten, kaderden yakınan konularda söylenmiş koşmalar da vardır.
Koşmalar, konularına göre ”taşlama“ , “güzelleme”, “koçaklama“ , “ağıt” adlarını alır.
2. SEMAİ
Semai, “bir kurala bağlı kalmadan işitilerek öğrenilen” demektir.
Halk şiirinde hece ve aruz ölçüsüyle yazılan iki türlü semai vardır.
Hece ölçüsüyle yazılan / söylenen semailer koşma tipine benzer, uyak düzeni koşmayla aynıdır.
Semailer hece ölçüsünün 8’li kalıbıyla yazılır ve 4+4 duraklı ya da duraksız olur.
Dörtlük sayısı 3 ilâ 5 arasında değişir, beş dörtlükten fazla olan semailer azdır.
Semailerin kendisine özgü bir ezgisi vardır ve bu ezgiyle okunur.
Genellikle aşk, doğa, sevgi, güzellik ve doğa konusu işlenir.
Semainin de koşmanın olduğu gibi güzelleme, koçaklama, taşlama… gibi türleri vardır.
Varsağı, 8’li hece ölçüsüyle söylenen semai ile karıştırılmamalıdır. Varsağının ezgisi ile ilk dörtlüğünde kullanılan ”bre, behey, hey” ünlemlerle semaiden ayrılır.
Varsağı erkekçe, yiğitçe söyleyişe sahip olması açısından koçaklamaya benzer. Ancak koçaklamada dövüş, savaş, yiğitlik gibi konular işlenir, varsağıda ise hayattan ve talihten şikayetçi gibi konular işlenir.
3. VARSAĞI
Varsağı, Güney Anadolu bölgesinde yaşayan Varsak Türklerinin özel bir ezgiyle söyledikleri türkülerden gelişmiş bir biçimdir.
Uyak düzeni semai ve koşmayla aynıdır.
Dörtlük sayısı 3 ila 5 arasında değişir, kimi zaman daha fazla olabilir.
Hece ölçüsünün 8’li kalıbıyla yazılır, on bir heceli varsağılar da vardır.
Varsağılar, mertçe ve yiğitçe bir üslupla söylenir.
Varsağının ilk dörtlüğünde “behey”, “bre”, “hey”, “hey gidi” gibi ünlemler yer alır.
İçinde “behey”, “bre”, “hey”, “hey gidi” gibi ünlemler bulunmayan varsağılar ezgilerinden anlaşılır.
Halk edebiyatında en çok varsağı söylemiş şair Karacaoğlan’dır.
4. DESTAN
Aşıkların temel özelliği olay, düşünce, durum, kanaat ve inanç anlatmaya dayalı hikâye kimliği taşıyan şiirlerdir.
Halk şiirinin en uzun nazım biçimi olan destanların dörtlük sayısı 100’ü geçebilir.
Destanlar, genellikle hece ölçüsünün on birli kalıbıyla söylenir / yazılır.
Uyak düzeni şöyledir: baba – ccca- ddda… İlk dörtlüğün uyak düzeni xaxa biçiminde de olabilir.
Destanın son dörtlüğünde şair mahlasını söyler.
Destanlarda “avcılık, atasözü, bekçi, deprem, eşkıya, fakirlik, mevsim, meyve, sel, seyahat, şikâyet, peygamber, yaşnameler, şairnameler” söz konusu edilebilir.
Kayıkçı Kul Mustafa. “Genç Osman Destanı”, Levni “Atalar Sözü Destanı”, Aşık Ömer “Şairname” şiirleri türün önemli örnekleridir.
