Volkanizma
Yer’in derinliklerinde bulunan magmanın, yer kabuğunun zayıf kısımlarından yeryüzüne doğru yükselmesine volkanizma denir.
Volkanlar 3 tür madde püskürtürler:
- Sıvı (Lav)
- Katı (Tüf): Lav bombası, lav kırıntısı, lapilli, kül, sünger taşı
- Gaz: Azot, karbon, kükürtlü gazlar, su buharı
Volkanların biçimleri çıkardıkları malzemeye ve püskürme süresine göre değişir.
Çok miktarda akışkan madde püskürten volkanların dik bir konisi yoktur. Akışkan lavlar çevreye yayıldığı için basık şekilli olan bu volkanlara kalkan biçimli volkan denir. Güneydoğu Anadolu’daki Karacadağ böyle basık konili volkanlara örnektir.
Püskürmenin gerçekleştiği yanardağ ağzına krater denir. Kraterde zamanla çökme ya da patlama yaşandığında kaldera adı verilen büyük çukurlar oluşur.
Volkanik bölgelerde gaz patlaması ile oluşan çukurluklara maar adı verilir. Konya’nın Karapınar ilçesindeki Meke Gölü ve Acıgöl gaz patlaması ile oluşan maarlara örnektir.
Magmadan değişik dönemlerde yükselen, fazla akıcı olmayan farklı karakterdeki malzemenin birikmesi ile tabakalı volkanlar oluşur. Türkiye’nin en yüksek dağı olan Ağrı Dağı bu şekilde oluşmuştur.
Volkanik faaliyetler oluştukları yere göre iki gruba ayrılırlar:
a. Derinlik Volkanizması: Yer kabuğunun tabakaları arasına kadar sokulan mağma yüzeye çıkamadan çeşitli derinliklerde katılaşarak sill, lakolit, dayk, batolit adı verilen şekiller oluşur.
b. Yüzey Volkanizması: Volkanlar yeryüzüne çıkardığı malzemeleri yığarak kendilerine bir koni oluşturur.
Dünya’da Volkanların Dağılışı
Yer kabuğunun altında bulunan sıcak ve erimiş kayaçlardan oluşan magma, yeryüzünün zayıf ve kırıklı bölgelerinden yeryüzüne ulaşır.
Bu nedenle volkanların çoğu okyanus ortası sırtlarda ya da okyanusların kenarlarındaki dalma—batma alanlarında oluşur.
Örneğin,
İzlanda ve Asor Adaları, Atlas Okyanusu’nun ortasındaki sırtta oluşmuş volkanlardır.
Japonya, Yeni Zelanda, Endonezya, Filipinler, Karayip, Aleut Adaları ise Büyük Okyanus kıyılarındaki dalma—batma alanlarında oluşmuş volkanik adalardır.
Volkanik Yörelerin Özellikleri
- Topraklar mineral yönünden zengin olduğundan verimlidir.
- Demir, demir—sülfür (pirit), bakır, krom, kurşun gibi metalik maddeler yönünden zengindir.
- Gayzer gibi sıcak su kaynakları görülebilir.
- Bazı volkanik kayaçlar yapı malzemesi olarak kullanılabilir.
- Tüm bunların sonucunda tehlikeli olmalarına rağmen volkanların çevreleri yerleşmek için tercih edilmektedir.
Çözümlü Soru:
Yukarıdaki haritada volkanların yeryüzündeki dağılışı verilmiştir. Haritadaki her nokta bir volkanik oluşumu göstermektedir.
Buna göre aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
A) Volkanların dağılışı levha sınırlarına uymaktadır.
B) Volkanların sıralanışı Büyük Okyanus çevresinde çember oluşturmaktadır.
C) Volkanların büyük çoğunluğu Atlas Okyanusu kıyılarında yer almaktadır.
D) Endonezya ve Antil Adalarında volkanik alanlar yoğunlaşmaktadır.
E) Kanada ve Asya’nın iç kesimlerinde volkanik alanların yoğunluğu azalmıştır.
Çözüm: Sorudaki haritada, volkanların büyük bölümünün Büyük Okyanus çevresinde yer aldığı görülmektedir. Bu nedenle C seçeneğindeki verilen bilgi söylenemez.
