Varlıklara Verilişlerine Göre İsimler 9.Sınıf Edebiyat

İsimler varlıklara verilişlerine göre ikiye ayrılır.

Özel İsim

• Bir tek varlığı karşılayan isimlere “özel isim” denir. Özel isimler, eşi ve tam bir benzeri olmayan varlıkları tanıtır. Zeynep, güzel bir şiir okudu. cümlesinde “Zeynep” sözcüğü tek bir varlığa karşılık geldiğinden özel isimdir. Burada akla birden çok “Zeynep’in olduğu gelebilir. Ancak “Zeynep” dediğimizde bizim tanıdığımız kişi zihnimizde canlanacaktır. Ankara’ya ilk geldiğimde çok şaşırmıştım. cümlesinde “Ankara” sözcüğü tek bir kenti karşıladığı için özel isimdir. Bunların yanında,
• Ülke, millet, devlet adları özel isimdir. Türkiye, Araplar, İtalya vb.
• Dil, din, mezhep adları özel isimdir. İspanyolca, İslam, Katolik vb.
• Gazete, dergi, kitap adları özel isimdir. Resmî Gazete, Yedi Meşale, Kiralık Konak vb.
• Kurum, kuruluş, dernek, okul vb. adları özel isimdir. Türkiye Büyük Millet Meclisi, Türk Dil Kurumu, Kabataş Lisesi, Galata Kulesi vb.
• Kişilerin soyadları da adları gibi özel isimdir. Mehmet Akif Ersoy, Ziya Osman Saba vb.
• Dağ, ova, ırmak, göl vb. adları özel isimdir. Ağrı Dağı, Konya Ovası, Beyşehir Gölü vb.
• Gezegen ve yıldız adları özel isimdir. Neptün, Uranüs, Venüs, Ülker, Büyükayı vb.

Cins (Tür) İsmi

• Aynı türden varlıkların hepsini birden karşılayan adlara “cins ismi” adı verilir.
  Başını sokacağı bir ev arıyordu. cümlesindeki “ev” sözcüğü bir cins ismidir. “Ev”, bir kimsenin ya da ailenin içinde yaşadığı yapının, konutun adıdır. Mimari yapısı, oda sayısı, kat sayısı, yapıldığı malzeme vb. yönden çok farklı yapılar, yani evler vardır. İşte “ev” sözcüğü, bu yapıların hepsini birden karşılamaktadır.
  Ağaç, çiçek, gül, taş, deniz, çocuk vb. sözcükler de cins ismidir.
• Cins isimleri, aynı türden tüm varlıkları karşılayacak biçimde kullanıldığı gibi, tek bir varlığı karşılayacak biçimde de kullanılabilir.
  Balık, besin değeri açısından çok zengindir. cümlesinde “balık” sözcüğü tüm balıkları karşılayacak biçimde genel anlamda kullanılmıştır.
  Oltaya takılan balık, kurtulmaya çalışıyor. cümlesindeki “balık” sözcüğü ise tek bir balığı karşılayacak biçimde özel anlamda kullanılmıştır. Sonuçta her ikisi de cins ismidir.
• Cins isimleri kimi zaman özel isim görevinde kullanılabilir.
  Lale, Osmanlının simgesi olmuş bir çiçektir. cümlesinde “lale” sözcüğü bir çiçek türünü karşıladığından cins ismidir.
  Lale, annesiyle uzun süredir görüşemiyordu. cümlesindeki “Lale” sözcüğü ise bir insan adı olduğundan özel isimdir.
  Boncuk, kuyruğunu sallayarak yanıma geldi. cümlesindeki “boncuk” cins ismi, bu cümlede tek bir hayvanı karşıladığı için özel isimdir.
• Gezegen ismi olan “Güneş, Dünya, Ay” sözcükleri cins ismi olarak kullanılabilir.
  Dünya, Güneş ‘in etrafını bir yılda döner. cümlesinde “Dünya” ve “Güneş” sözcükleri coğrafi terim olarak kullanıldığından özel isimdir. Özel isim olduğu için de büyük harfle başlamıştır ve gelen çekim ekleri kesme işaretiyle ayrılmıştır.
  Akşama kadar dünyayı dolaştı ama aradığını bulamadı.
  Bu ev pek güneş almıyordu. cümlelerinde “dünya” ve “güneş” sözcükleri cins ismi olarak kullanılmıştır. Burada “dünya” sözcüğü “her yer”, “güneş” sözcüğü “güneş ışığı” anlamında kullanılmıştır.