Türkiye, Kuzey Yarım Küre`deki ılıman iklim kuşağında, Akdeniz iklim bölgesinde yer alır. Ancak yer şekillerinin çeşitliliği, üç tarafının denizlerle çevrili olması, dağ sıralarının uzanış doğrultusunun farklı olması ve yükseltinin batıdan doğuya doğru artması gibi özelliklerinin de bulunması çok çeşitli iklimlerin görülmesinde etkili olmuştur.

A. Türkiye’nin İklimini Etkileyen Faktörler

1. Mutlak (Matematik) Konumu

• 36° – 42° kuzey enlemleri arasında bulunan Türkiye orta kuşakta yer alır. Türkiye’nin matematik konumuna bağlı olarak şunlar meydana gelir:
• Kuzeyden esen rüzgârlar havanın sıcaklığını düşürürken, güneyden esenler yükseltir.
• Güneyden kuzeye doğru gidildikçe, Güneş ışınlarının düşme açısına bağlı olarak sıcaklık değerleri azalır.
• Kışın cephe yağışları görülür. Batı rüzgârlarının etkisinde kalır. Türkiye’nin önemli bir kısmı Akdeniz iklim kuşağında yer alır.
• Güneyden kuzeye doğru gidildikçe denizlerin tuzluluk oranının azalması da matematik konumla ilgilidir.

2. Göreceli (Özel) Konumu

Türkiye’nin üzerinde yer aldığı Anadolu ve Trakya yarımadalarının üç tarafı denizlerle çevrilidir. Yer şekilleri engebeli, ortalama yükseltisi fazladır. Kuzey ve güney kesimlerinde dağlar kıyıya paralel uzanır. Bu özellikler, Türkiye’de iklim çeşitliliğinin fazla olmasına neden olmuştur.

• Etrafındaki denizlerin etkisi: Türkiye’de kıyı ile iç kesimler arasında önemli iklim farklılıkları oluşmuştur. Genel olarak kıyı kesimlerin yıllık ortalama sıcaklıkları ve yağış miktarları, iç kesimlere göre daha fazladır.
• Etrafındaki kara kütlelerinin etkisi: Türkiye’nin çevresindeki kara kütleleri iklim üzerinde etkilidir. Kış mevsiminde Asya’nın kuzeyindeki Sibirya’da oluşan soğuk hava kütleleri, kışların soğuk ve sert geçmesine neden olmaktadır. Yaz mevsiminde ise, Afrika ve Arabistan’ın fazla ısınmasıyla oluşan sıcak hava kütleleri, Türkiye’de yaz sıcaklıklarının mevsim normallerinin üzerinde seyretmesine neden olmaktadır.
• Yer şekillerinin etkisi: Yer şekillerinin oldukça çeşitli olması, Türkiye’de iklim çeşitliliğinin fazla olmasına ve kısa mesafelerde iklim özelliklerinin değişmesine neden olmuştur. Kıyı kesimlerde dağların denize göre uzanışı, denizelliğin etki alanını belirlediği için iklimi de etkilemektedir. Yükselti farkları sıcaklık ve yağış dağılışı üzerinde rol oynamaktadır. Bakı faktörünün etkisiyle dağların güneye bakan yamaçları, kuzeye bakan yamaçlarına göre daha çok ısınmaktadır.
• Etrafındaki basınç merkezlerinin etkisi: Türkiye’nin çevresindeki basınç merkezleri yıl içinde sıcaklık ve yağış dağılışını etkilemektedir. Kışın etkili olan Sibirya yüksek basıncı, ülkemizde kışların soğuk ve sert geçmesine, İzlanda alçak basıncı ise kışların ılık ve yağışlı geçmesine neden olur. Yaz mevsiminde etkili olan Basra alçak basınç alanı, genişleyerek Anad0lu`yu etkisi altına aldığı zaman Türkiye’de aşırı sıcaklar hüküm sürer.

B. Türkiye’de İklim Elemanları

Bir yerin iklimi; sıcaklık, basınç, rüzgâr, nemlilik, yağış gibi elemanların uzun yıllar boyunca gösterdiği ortalama duruma bağlı olarak ortaya çıkar.

1. Türkiye’de Sıcaklık

Türkiye’de;

• Güneyden kuzeye gidildikçe enlem etkisinden dolayı,
• Batıdan doğuya gidildikçe yükseltiden dolayı,
• Kıyılardan iç kesimlere gidildikçe karasallık ve yükseltinin etkisinden dolayı,
  ortalama sıcaklıklar azalırken, yıllık sıcaklık farkı artar.

a. Yıllık Ortalama Sıcaklık Dağılışı

• En yüksek sıcaklık değerlerine Akdeniz kıyılarında ve Güneydoğu Anadolu’nun güneyinde rastlanır. Nedeni, enlemdir.
• En düşük sıcaklık değerlerine Kuzeydoğu Anadolu’da rastlanır. Nedeni, yükselti ve karasallıktır.
• Güneyden kuzeye gidildikçe sıcaklık azalır. Nedeni, enlemdir.
• Kıyılardan iç kesimlere gidildikçe sıcaklık azalır. Nedeni, yükselti ve karasallıktır.
• Batıdan doğuya gidildikçe sıcaklık azalır. Nedeni, yükselti ve karasallıktır.

b. Temmuz Ayı Ortalama Sıcaklık Dağılışı

• Temmuz ayında sıcaklıklar genel olarak Türkiye’nin her yerinde yüksektir.
• Bölgeler arasındaki sıcaklık farkı ocak dönemine göre daha azdır.
• En yüksek ortalama sıcaklıklar Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde ölçülür (30-32°C). Nedeni; enlem, karasallık ve güneyden esen çöl rüzgârlarının etkisidir (Samyeli).
• En düşük ortalama sıcaklıklar Kuzeydoğu Anadolu’da ölçülür (16-19°C). Nedeni, yükseltinin fazla olmasıdır.

c. Ocak Ayı Ortalama Sıcaklık Dağılışı

• Bu ayda Türkiye’de bölgeler arasında sıcaklık farkları artar.
• En yüksek ortalama sıcaklıklar, Akdeniz kıyılarında ölçülür (10-12°C). Nedeni, enlem, denizellik ve tropikal hava kütlelerinin etkisidir.
• En düşük ortalama sıcaklıklar, Kuzeydoğu Anadolu’da ölçülür (−10 / −12°C). Nedeni, yükselti ve karasallıktır.

2. Türkiye’de Basınç

Türkiye, hava kütleleri açısından yapılan sınıflandırmaya göre orta enlem iklimleri grubuna girer. Yazın tropikal (sıcak), kışın ise hem tropikal hem de kutupsal (soğuk) hava kütlelerinin etkisi altına girer.

Türkiye’yi Etkileyen Basınç Merkezleri:

1. Asor Dinamik Yüksek Basıncı (DYB)

   • Konum: 30° Kuzey enlemi, Atlas Okyanusu (Asor Adaları çevresi).

   • Etkisi: Yaz kuraklığına neden olur (alçalıcı hava hareketi).

   • Yön: Türkiye’ye batı ve güneybatı yönlerinden giriş yapar.

2. Sibirya Termik Yüksek Basıncı (TYB)

   • Konum: Sibirya ve Doğu Avrupa üzerinde kışın oluşur.

   • Etkisi: Soğuk ve kuru hava getirir. Kışın az ama etkili kar yağışına yol açar. İç bölgelerde kışlar çok soğuk, uzun ve genelde kurak geçer.

   • Yön: Türkiye’ye kuzeydoğu yönünden giriş yapar.

3. İzlanda Dinamik Alçak Basıncı (DAB)

   • Konum: 60° Kuzey enlemi civarı.

   • Etkisi: Nemli ve ılık hava kütleleri getirir.

   • Yön: Türkiye’ye kuzeybatı yönünden giriş yapar.

4. Basra Termik Alçak Basıncı (TAB)

   • Konum: Yaz mevsiminde Basra Körfezi’nde oluşur.

   • Etkisi: Sıcaklık ve buharlaşmayı artırır. Güneydoğu Anadolu ve Akdeniz bölgelerinde kuraklığa neden olur.

   • Yön: Türkiye’ye güneydoğu yönünden giriş yapar.

5. Yerel Basınç Merkezleri

   • Batı Akdeniz YB, Balkanlar YB, Doğu Karadeniz AB, Doğu Akdeniz AB gibi merkezler Türkiye iklimini etkiler.

   • Kışın Karadeniz ve Akdeniz’in batısındaki yüksek basınç merkezleri ile Kuzeydoğu Anadolu’dan Karadeniz’e doğru föhn rüzgârları eser.

   • Bolkar ve Aladağlar’dan Akdeniz’e doğru da föhn rüzgârları görülür.

---

Basınç Merkezlerinin Özet Tablosu

---

Hava Kütlelerinin Mevsimsel Etkileri

Yaz Mevsimi:

• Tropikal hava kütleleri etkilidir.

• Kutupsal (polar) hava kütlesi 60° enlemine çekilir.

• Büyük Sahra Çölü’nden gelen sıcak ve kuru hava, Türkiye’de (Karadeniz kıyıları ve Erzurum-Kars hariç) kuraklığa neden olur.

• Güneydoğu Anadolu’da Samyeli rüzgârı aşırı ısınma yaratır.

Kış Mevsimi:

• Kutupsal hava kütlesi güneye iner.

• Tropikal ve kutupsal hava kütleleri Akdeniz üzerinde karşılaşır, cephesel yağışlara yol açar.

  • Akdeniz, Ege, Marmara ve Karadeniz bölgeleri sürekli yağış alır.

• İç kesimler, Sibirya yüksek basıncının etkisiyle soğuk ve kuru geçer.

• Günlük sıcaklık farkı iç bölgelerde yüksektir.

C. Türkiye’de Görülen İklim Çeşitleri

• Türkiye’de Ilıman Kuşakta görülen tüm iklim tiplerine az veya çok rastlanır.
• Türkiye’deki iklim çeşitliliği daha çok özel konum şartlarına bağlıdır. Yer şekillerinin kısa mesafelerde değişiklik göstermesinden dolayı çeşitli iklim özellikleri görülür.
• Türkiye’de genel olarak dört ana iklim tipi görülür. Bunlar karadeniz iklimi, akdeniz iklimi, ılıman karasal (step) iklim ve sert karasal iklimdir. Ayrıca bu iklimler arasındaki alanlarda geçiş iklim özellikleri de görülür.

Çözümlü Örnek Test Soruları

1. Türkiye’de Görülen İklim Tipleri
Aşağıdakilerden hangisi Türkiye’de görülen başlıca iklim tiplerinden biri değildir?

A) Akdeniz İklimi
B) Karadeniz İklimi
C) Step İklimi
D) Muson İklimi
E) Karasal İklim

Çözüm:
Türkiye’de muson iklimi görülmez. Muson iklimi daha çok Güney ve Güneydoğu Asya’da etkilidir.
Cevap: D

2. Akdeniz İkliminin Özelliği
Akdeniz iklimiyle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

A) Yazlar sıcak ve kurak geçer
B) Kışlar ılık ve yağışlıdır
C) Don olayları sık görülür
D) Maki bitki örtüsü yaygındır
E) Yıllık yağış miktarı 600-1000 mm arasındadır

Çözüm:
Akdeniz ikliminde don olayları nadir görülür. Bu özellik daha çok karasal iklime aittir.
Cevap: C

3. Karadeniz İkliminin Bitki Örtüsü
Karadeniz iklim bölgesinin doğal bitki örtüsü aşağıdakilerden hangisidir?

A) Bozkır
B) Maki
C) Orman
D) Savan
E) Tundra

Çözüm:
Karadeniz iklim bölgesinde yağışın bol olması nedeniyle gür ormanlar yaygındır.
Cevap: C

4. En Az Yağış Alan Bölgemiz
Aşağıdaki bölgelerimizden hangisi yıllık ortalama en az yağış almaktadır?

A) Karadeniz Bölgesi
B) Marmara Bölgesi
C) Ege Bölgesi
D) Akdeniz Bölgesi
E) Güneydoğu Anadolu Bölgesi

Çözüm:
Güneydoğu Anadolu Bölgesi, Türkiye’nin en az yağış alan bölgesidir.
Cevap: E

5. Karasal İklimin Özelliği
Karasal iklimle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?

A) Yaz mevsimi yağışlıdır
B) Kış sıcaklıkları çok yüksektir
C) Yıllık sıcaklık farkı azdır
D) Bitki örtüsü geniş yapraklı ormandır
E) Yaz ve kış sıcaklık farkı fazladır

Çözüm:
Karasal iklimde yaz ve kış sıcaklık farkları oldukça fazladır.
Cevap: E

6. Mikroklima Örneği
Aşağıdakilerden hangisi Türkiye’de mikroklima özelliği gösteren alanlardan biridir?

A) İç Anadolu Bölgesi
B) Rize çevresi
C) Konya Ovası
D) Erzurum-Kars Platosu
E) Ankara

Çözüm:
Rize çevresi, Karadeniz’in diğer kesimlerine göre daha fazla yağış almasıyla mikroklima özelliği gösterir.
Cevap: B

7. İklimin Etkileri
Aşağıdakilerden hangisi Türkiye’de iklimin insan faaliyetleri üzerindeki etkilerinden biri değildir?

A) Tarım ürünleri çeşitliliği
B) Turizm mevsiminin uzunluğu
C) Nüfus dağılışı
D) Yer altı kaynaklarının oluşumu
E) Konut tipleri

Çözüm:
Yer altı kaynaklarının oluşumu iklimle değil, jeolojik yapıyla ilgilidir.
Cevap: D