TÜRKİYE’DE SANAYİ
Sanayi, çeşitli ham madde veya yarı işlenmiş ürünlerin fabrikalarda işlenerek kullanılabilir yeni ürünler hâline getirilmesi faaliyetidir. Sanayi faaliyetleri ülkelerin ekonomik kalkınmaları üzerinde önemli etkiye sahiptir. Geri kalmış ülkelerde sanayinin ekonomiye katkısı az iken gelişmiş ülkelerde fazladır.
Türkiye’de Sanayinin Dağılışını Etkileyen Faktörler
Ham Madde
Sanayi tesisleri çeşitli ham madde kaynaklarını işleyerek mamul maddelere dönüştürürler. Bu nedenle bir bölgede sanayi tesislerinin kurulup gelişebilmesi için bölge çevresinde işleyebilecek ham maddenin bulunması veya başka alanlardan sanayi bölgesine ham madde kaynaklarının kolaylıkla taşınabileceği bir konumda bulunması gerekir.
Bazı ham madde kaynakları kısa süre içinde bozulabildikleri için bu ham madde kaynaklarını işleyen tesislerin ham madde kaynağına yakın alanda kurulması gerekir. Türkiye’de şeker fabrikalarının şeker pancarı ekim alanlarına, çay fabrikalarının çay üretim alanlarına yakın alanlarda kurulması bu durumla ilgilidir.
Bazı ham madde kaynaklarının taşınması yüksek maliyet oluşturduğu için bu ham madde kaynaklarını işleyen tesisler de ham madde kaynaklarına yakın alanlarda kurulmuştur. Özellikle maden kaynaklarını işleyen tesisler bu nedene bağlı olarak maden kaynaklarına yakın alanlarda kurulmaktadır.
Sermaye
Sanayi tesislerinin kurulabilmesi büyük maliyetler oluşturmaktadır. Bu yüzden, sermaye birikiminin fazla olduğu bölgeler diğer koşullar da uygunsa daha kolay sanayileşebilmektedir. Türkiye’de yeterli sermaye sağlanması konusunda bazı sıkıntılar yaşanmaktadır. Bunları aşmak için devlet bazı teşvikler verdiği gibi bankalar da kredi sağlamaktadır. Türkiye’de sermaye birikiminin fazla olduğu İstanbul, İzmir, Kocaeli, Sakarya, Bursa ve Adana gibi iller daha fazla sanayileşme imkânına sahip olmuşlardır.
Enerji
Sanayi tesislerindeki tüm faaliyetlerin gerçekleştirilebilmesi için enerji gereklidir. Bu yüzden tesislerin ihtiyaç duyduğu enerjinin sağlanabilir olması çok önemlidir. Yüksek miktarda enerjiye ihtiyaç duyan bazı sanayi tesislerinin kurulduğu alanların belirlenmesinde enerji ihtiyacı ham madde ihtiyacının önüne geçmiştir. Bunun en güzel örneği taş kömürü yataklarının bulunması nedeniyle demir – çelik fabrikalarının, Ereğli ve Karabük’te kurulmasıdır.
İş Gücü
Türkiye sahip olduğu nüfus miktarı ile iş gücü potansiyeli açısından oldukça zengin bir ülkedir. Türkiye sahip olduğu bu yüksek potansiyeli iyi ve kaliteli bir eğitim sağlayarak ekonomisinin ve sanayisinin gelişimine katkı sağlayabilir. Türkiye’de bazı sanayi kollarında ihtiyaç duyulan teknik yeterliliğe sahip eleman konusunda sıkıntılar yaşanmaktadır. Özellikle teknik iş gücünün daha çok ülkenin batı bölgelerinde yoğunlaşması, doğu ve güneydoğu bölgelerinde kurulacak veya kurulmuş olan sanayi tesislerinde sıkıntılara yol açmaktadır.
Ulaşım
Ham maddelerin tesislere iletilmesi ve üretilen malların pazarlara taşınması, çalışan personelin sanayi tesislerine ulaştırılmak zorunda olması tesislerin ulaşım hatlarına yakın kurulmasını zorunlu hâle getirmektedir. Eğer ulaşım hatlarında sorunlar çıkarsa bunların sonradan gidermeye çalışılması büyük miktarda harcamayı gerektirmektedir. Bu durum önemli ulaşım hatlarının ve çevresinin daha kolay sanayileşmesini sağlamaktadır.
Pazar ve Pazarlama
Üretilen mal ve hizmetlerin kolayca pazarlanabilmesi için büyük tüketim merkezlerine yakın olması gerekmektedir. Mesafenin uzaklığı üretim maliyetlerini arttırmaktadır. Çabuk tüketilmesi gereken et ve süt gibi ürünlerin üretimini yapan tesislerin tüketim merkezlerine yakın olması büyük bir öneme sahiptir. Ülkemiz pazarlama konusunda ise birtakım güçlüklerle karşılaşmaktadır.
Türkiye’de Sanayi Kollarının Dağılımı
Gıda Sanayisi
Türkiye’de temel besin maddesi olduğu için buğdaydan elde edilen ürünlere dayalı sanayi kuruluşları yaygındır. Un, makarna, irmik ve bisküvi fabrikaları en çok İç Anadolu Bölgesi’ndeki büyük kentlerde yer alır.
Türkiye’de yağ sanayisi, oldukça gelişmiş olup modem tesislere sahiptir. Özellikle zeytinyağı üretiminde Türkiye dünyada ilk sıralarda yer alır. Ege Bölgesi’nin kıyı kesimi, Güney Marmara’da Çanakkale ve Balıkesir ile Gaziantep ve Kilis’te zeytinyağı üretiminde önemli paya sahip yerlerdir. Ayçiçeği yağında ise Trakya; margarin yağında Adana, İstanbul, İzmir; mısır özü yağında ise Akdeniz – Adana Bölümü ön planda yer alır.
Süt ürünleri (peynir, tereyağı, yoğurt, ayran, ve süt tozu) fabrikaları ile et kombinaları; Kars, Erzurum, Trabzon, Bursa, Edirne, Diyarbakır, Şanlıurfa, Mardin ve Konya’da gelişmiştir. Ayrıca tavuk kombinaları genellikle büyük şehirlere yakın yerlerde gelişmiştir.
Meyve, sebze, salça, meyve suyu ve konsantreleri, yer fıstığı, fındık işleme, su ürünleri, şeker ve çay fabrikaları ise çoğunlukla üretime yakın alanlarda yer alır.
Şeker sanayisi ise Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren gelişmeye başlamıştır. Bu konuda Türkiye kendi iç tüketim ihtiyacını karşıladığı gibi bir miktar ihraç da yapabilmektedir.
Dokuma, Deri ve Giyim Sanayisi
Türkiye’de pamuklu dokuma faaliyetleri özel sektör tarafından yürütülmektedir. Ülkede bulunan pamuk ipliği ve pamuklu dokuma tesislerinin büyük bölümü pamuk ekim alanlarına yakın olan Adana, İzmir, Denizli, Aydın, Antalya, Manisa, Gaziantep gibi illerde kurulmuştur. İstanbul, Bursa ve Kayseri gibi illerde ise bu sanayi kolunun gelişmesi ham madde temininin kolay olmasından kaynaklanmaktadır.
Türkiye’de yünlü dokuma sanayisi genellikle küçük ve orta büyüklükteki işletmeler şeklinde yürütülmektedir. Yün ipliği, yülü kumaş dokuma, yünlü örme işleri, halıcılık ve kilimcilik yünlü dokuma sanayisinin başlıca alanları arasında yer almaktadır. İstanbul, Kocaeli (Hereke), Bursa, İzmir, Manisa, Uşak, Isparta, Kayseri ve Gaziantep Türkiye’de yünlü dokuma sanayisinin geliştiği başlıca merkezlerdir.
Türkiye’deki geleneksel el sanatları arasında yer alan halıcılık ve kilimcilik faaliyetleri; Isparta, Kayseri (Bünyan), Manisa (Demirci, Gördes, Kula), Kocaeli (Hereke) ve Uşak’ta gelişmiştir. Bu bölgelerde üretilen halı ve kilimler yurt dışına ihraç edilmektedir.
Suni ipek üretiminin artması ile son dönemlerde büyük oranda gerileyen ipekli dokuma sanayisi Türkiye’de İstanbul, Bursa ve Gemlik’te gelişmiştir.
Türkiye’deki en önemli sanayi kollarından biri olan hazır giyim (tekstil) sanayisi hem ihracat gelirlerine sağladığı katkı hem de yarattığı istihdam olanakları nedeniyle büyük öneme sahiptir. Türkiye hazır giyim sektöründe dünyanın önemli ihracatçıları arasında yer alır. Ülkede tekstil, hazır giyim ve örme sanayisi; genellikle pazar ve ulaşım koşullarının elverişli olduğu İstanbul, İzmit, Bursa, İzmir, Ankara ve Adana gibi büyük şehirlerde gelişmiştir. Giysi, ayakkabı, çanta, cüzdan gibi ürünlerin üretildiği deri sanayisi ise başta İstanbul olmak üzere İzmir, Bursa, Bolu, Uşak ve Tekirdağ illerinde gelişmiştir.
Maden Sanayisi
Maden işleme ya da metalurji sanayisi, metallerin cevherlerinden ayrılması, arıtılarak kullanılabilir hâle getirilmesiyle uğraşır.
Demir – çelik, metalurji sanayisinin en önemli koludur. Kırıkkale, Karabük, İskenderun, Ereğli ve Sivas ile İzmir’de (özel) demir – çelik fabrikaları mevcuttur.
Ergani, Murgul ve Samsun’da bakır; Seydişehir’de alüminyum; Kayseri’de çinko – kurşun; Antalya ve Elazığ’da ferrokrom üretim tesisleri vardır.
Makine Sanayisi
Makine sanayisi; ulaşım araçları yapımı, elektrikli makinelerin imalatı, tarım aletleri yapımı, savunma sanayisine ait araçların imalatı gibi kollardan oluşmaktadır. Türkiye’de makine sanayisinin en önemli kolunu otomotiv sanayisi oluşturmaktadır.
Türkiye’de günümüzde Bursa, İzmir, İstanbul, Kocaeli ve Sakarya’da otomobil ve yük taşıtları üreten fabrikalar bulunmaktadır. Otomotiv sektörü, Türkiye’nin ihracatında önemli bir paya sahiptir.
Türkiye’deki otomotiv sanayisinin önemli alanlarından birini de traktör üretimi oluşturmaktadır. Traktör dışında çeşitli tarım araçları da üretilmektedir. Adapazarı, Ankara, İstanbul, Tekirdağ ve Konya traktör fabrikaları; İstanbul, Adapazarı, Kocaeli, İzmir, Ankara ve Kayseri’de ise tarım araçlarına yönelik otomotiv sanayisi gelişmiştir. Lokomotif üretimi Adapazarı, Eskişehir ve Sivas’ta; ray bakım tesisleri ise Sivas ve Ankara’da yer almaktadır.
Türkiye’de makine sanayisine ait önemli alanlardan birini de gemi yapım sanayisi oluşturmaktadır. Gemi yapımında önemli paya sahip ülkelerden biri olan Türkiye’de İstanbul ile İzmit arasında tersaneler yer almaktadır. Gölcük, Tuzla, Pendik ve Haliç bu tershanelerden bazılarıdır. Deniz turizmine yönelik yat sanayisinin geliştiği yerlere bakıldığında İstanbul, Antalya ve Bodrum ön plana çıkmaktadır. Türkiye’de birçok sanayi kuruluşunda kullanılan makineler, elektrikli aletler, küçük ev eşyaları ve özellikle de beyaz eşya sanayisinin geliştiği görülmektedir. İstanbul, Ankara,
İzmir, Manisa, Bursa ve Gaziantep bahsedilen sanayi tesislerinin ön plana çıktığı illerdir.
Jeopolitik açından önemli bir bölgede yer alan Türkiye’de savunma sanayisi oldukça önemli bir yere sahiptir. Türkiye’de savunma sanayisi alanında çalışmalar yapan birçok tesis ve kurum bulunmaktadır. Makine Kimya Endüstrisi Kurumu (MKEK), Askeri Elektronik Sanayi (ASELSAN), Askeri Pil Sanayii (ASPİLSAN), Hava Elektronik Sanayii (HAVELSAN) bu kurumların başlıcalarıdır. Ayrıca Türk Silahlı Kuvvetlerinin ihtiyacı olan silah, patlayıcı mühimmat gibi malzemeler üreten birçok sanayi tesisi bulunmaktadır. Bu tesislerinin başlıcaları Kırıkkale, Çankırı, Ankara ve Eskişehir illerinde yer almaktadır.
Kimya Sanayisi
Kimya sanayisinde birçok farklı ham madde kullanılarak çok sayıda ürün elde edilmektedir. Kimya sanayisinin başlıca alt dallarını petrokimya, ilaç, lastik, gübre, sabun ve deterjan sanayisi oluşturmaktadır.
Petrokimya sanayisinde LPG, benzin, motorin, fuel – oil, jet yakıtı, gaz yağı, madeni yağlar, sentetik lifler, plastik, asfalt, naftalin gibi birçok ürün elde edilmektedir. Türkiye’de petrokimya sanayisiyle ilgili dört büyük rafineri bulunmaktadır.
Türkiye’de bulunan petrol rafinerileri şunlardır:
İpraş (İzmit), Aliağa (İzmir), Orta Anadolu (Kırıkkale), Batman (Batman)
Kimya sanayinin önemli bir kolunu da motorlu taşıtlara lastik üreten tesisler oluşturmaktadır. Türkiye’de bu sanayi koluna ait tesisler İzmit, Adapazarı ve Kırşehir’de bulunmaktadır.
Kimya sanayisine alt diğer bir dal olan gübre sanayisine ait birçok tesis de bulunmaktadır. Ancak bu tesislerde üretilen ürünler ülke ihtiyacını karşılayacak düzeyde değildir. Türkiye’de gübre üreten tesisler Bandırma (Balıkesir), Aliağa (İzmir), Kocaeli, İskenderun, Ceyhan (Adana), Mersin, Kütahya, Gemlik (Bursa), Samsun ve Sivrice’de (Elazığ) bulunmaktadır.
Türkiye’de kimya sanayisinin diğer bir kolu olan ilaç sanayisi ise başta İstanbul olmak üzere Kocaeli ve Tekirdağ’da gelişmiştir.
Orman Ürünleri ve Mobilya Sanayisi
Kâğıt, kereste, lif levha, yonga levha, parke, sunta ve kontraplak başlıca orman ürünleridir. Ham madde olarak ormanlardan elde edilen odunların kullanıldığı orman ürünleri ve mobilya sanayisine ait tesisler genellikle orman varlığı bakımından zengin olan bölgelerde kurulmuştur. Türkiye’deki kereste ve mobilya fabrikalarının önemli bir bölümü Batı Karadeniz’de bulunmaktadır. Türkiye’de mobilya sanayisine ait tesisler İstanbul, Ankara, Kayseri, İzmir ve Bursa illerinde yoğunlaşmıştır.
« Orman ve çeşitli bitkisel ham maddelerin kullanıldığı kâğıt sanayisi Türkiye’deki önemli sanayi kollarından biridir. Türkiye’de kâğıt sanayisine ait başlıca tesisler İzmit, Çaycuma (Zonguldak), Aksu (Giresun), Dalaman (Muğla), Çay (Afyon), Balıkesir, Taşköprü (Kastamonu) ve Taşucu’nda (Mersin) bulunmaktadır.
Taş ve Toprağa Dayalı Sanayi
Çimento, tuğla, kiremit, cam ve cam ürünleri, kireç, alçı ve seramik taş ve toprağa bağlı sanayi kollarından elde edilen başlıca ürünlerdir. Türkiye’de taş ve toprağa dayalı sanayi kolları arasında en gelişmiş olan çimento sanayisidir. Türkiye çimento üretiminde dünyanın önde gelen ülkelerindendir. Ülkenin birçok bölgesinde çimento fabrikaları bulunmaktadır.
Taş ve toprağa dayalı sanayi kollarından bir de cam sanayisidir. Türkiye’de ilk cam fabrikası 1934 yılında İstanbul Beykoz’da kurulmuştur. Günümüzde Kırklareli, Tekirdağ, Mersin, Sinop ve Eskişehir illerinde çeşitli şişe ve cam fabrikaları bulunmaktadır.
Türkiye’de özellikle son dönemlerde inşaat sektörünün gelişmesi tuğla ve kiremit sanayisinin de gelişmesini sağlamıştır. Türkiye’de birçok bölgede tuğla ve kiremit fabrikaları bulunmaktadır. Eskişehir, Kütahya, Afyonkarahisar, Uşak, Tokat, Manisa ve İzmir bu fabrikaların yoğunlaştığı illerdendir.
Türkiye’de seramik ve porselenden elde edilen ürünler önemli ihracat ürünleri arasında yer alır. Türkiye’deki seramik ve porselen fabrikalarının önemli bir bi Çan (Çanakkale), Bozüyük Söğüt (Bilecik), Kütahya, İstanbul, İzmir ve Eskişehir illerinde yer almaktadır.
Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Önemi
Türkiye’de Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren sanayi faaliyetlerinin geliştirilmesi amacıyla çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalar sonucunda sanayi faaliyetleri hızla gelişmiş ve sanayi sektörünün gayrisafi milli hasıladaki payı sürekli artmıştır.
Sanayi sektöründeki gelişmeye bağlı olarak sanayi sektörünün istihdam oranı içindeki payı da artmıştır. 1955 yılında sanayi sektörünün toplam iş gücü içindeki oranı 95,9 iken 2016 yılında bu oran %26,8’e çıkmıştır.
Sanayi sektöründe elde edilen gelirlerin büyük bölümü yapılan ihracata dayalıdır. Türkiye’nin yıllık dış satım gelirleri arasında sanayinin oranı 9490’ın üzerine çıkmıştır. 1965 yılında bu sektöre ait dış ticaret gelirlerinin oranı 2419,6 iken 2016 yılında bu oran % 93,7’ye yükselmiştir.
