- Roman, 19. yüzyıldan itibaren farklı içerik, biçim ve yöntemlerle ortaya çıkarak birçok alt tür kategorilerine ayrılmıştır. Romanı kendi içinde türlere ayırma girişimleri hep farklı bakış açılarından olduğu için bir birlikten söz etmek mümkün değildir.
- Romanlar, konularına ve yapısal özelliklerine göre şu adlarla anılır: Serüven romanları, polis ve casusluk romanları, aşk ve sevgi romanları, tarihî romanlar, tahlil romanları, tezli romanlar, gelenek ve görenek romanları, egzotik romanlar…
- Romanlar, yazarının içinde yer aldığı ya da bağlı olduğu edebiyat akımı açısından da adlandırılır: Romantik roman, gerçekçi roman, natüralist roman, toplumcu gerçekçi roman, postmodern roman gibi.
a) Macera (Serüven) Romanı: Günlük hayatta pek rastlanmayan, sürükleyici bir olayın ön plana çıkarıldığı romanlardır. Bu tür romanların temel özelliği, anlatılan olayların ve kişilerin olağanüstü olmasıdır. Merak unsuru ön plandadır. Olaylar iç içedir. Mekân, hızla değişir. Daniel Defoe’nün Robinson Crusoe, Stevenson’un Define Adası, Hermen Melville’in Moby Dick, Alexander Dumas’ın Üç Silahşorlar adlı romanları bu türün başarılı bir örnekleridir. Ahmet Mithat Efendi’nin Hasan Mellah adlı romanı Türk edebiyatında ilk macera romanı kabul edilir.
b) Tarihî Roman: Konusunu geçmişten, tarihî olay ve kişilerden alan romanlardır. Tarihî romanın belirleyici özelliği, geçmişle ilgili olması ve geçmişi bugüne getirmesidir. Tarihî romanın dünyada ilk örneğini İskoç yazar Walter Scott, Waverley adlı eseriyle vermiştir. Namık Kemal’in “Cezmi” adlı romanı Türk edebiyatında ilk tarihî roman örneği kabul edilir. Kemal Tahir, H. Nihal Atsız, Tarık Buğra, Mustafa Necati Sepetçioğlu tarihî roman alanında eser vermişlerdir.
c) Psikolojik Roman: “Tahlil romanı” olarak da adlandırılır. Esas olan, insan ruhunun derinlemesine incelenmesidir. Madame de la Fayette’in yazdığı Princesse de Cleves adlı romanı dünyada türün ilk örneği kabul edilir. Goethe, Paul Borget, Dostoyevski, Marcel Proust, Andre Gide, Albert Camus, Franz Kafka Batı’da türün önemli isimleridir. Türk edebiyatında, Mehmet Rauf’un Eylül romanı türün ilk örneği kabul edilir. Peyami Safa’nın Dokuzuncu Hariciye Koğuşu adlı romanı türün başarılı bir örneğidir.
d) Biyografik Roman: Bir kişinin hayatının başkası tarafından anlatıldığı romanlardır. Bu romanda öykü, gerçekten yaşamış bir insanın karakteri üzerine temellendirilir. Amaç, insanı insana tanıtmaktır. Oğuz Atay’ın hocası Mustafa İnan’ı anlattığı Bir Bilim Adamının Romanı bu türün başarılı bir örneğidir. Ayşe Kulin, Hıfzı Topuz, Nermin Bezmen, Beşir Ayvazoğlu biyografik roman türünde eser vermişlerdir.
e) Otobiyografik Roman: Bir yazarın kendi yaşamını ele aldığı romandır. Kurmaca niteliği taşır. Gorki’nin Ekmeğimi Kazanırken ve Benim Üniversitelerim adlı eserleri otobiyografik roman özelliği gösterir. Peyami Safa’nın Dokuzuncu Hariciye Koğuşu adlı romanı Türk edebiyatında ilk otobiyografik roman kabul edilir. Orhan Kemal’in Baba Evi, Bekir Yıldız’ın Halkalı Köle ve Aile Savaşları romanları türün örnekleridir.
f) Sosyal Roman: Romandaki olayları sosyal sebeplere dayandıran, kahramanların herhangi bir sosyal grubu temsil eden tiplere dönüştüğü ve yazarın gizli ve açık fikir telkin ettiği romanlardır. Sosyal olaylar karşısında olumlu, olumsuz, alaycı ve öğretici bir tavır sergilenir. Sosyal romanın Batı’daki ilk önemli örneği Victor Hugo’nun Sefiller romanıdır. Ahmet Mithat Efendi’in Feletun Bey’le Rakım Efendi, Namık Kemal’in İntibah, Samipaşazade Sezai’in Sergüzeşt, Nabizade Nazım’ın Zehra, Recaizade Mahmut Ekrem’in Araba Sevdası, Yakup Kadri’in Yaban, Halide Edip Adıvar’ın Sonsuz Panayır romanları bu tarzdadır.
Sosyal romanlar, “töre romanı” ve tezli roman” olmak üzere ikiye ayrılır:
Töre Romanı: Bir toplumun belli bir dönem ve çevre içindeki gelenek ve göreneklerini yansıtan romanlarıdır. Toplumun herhangi bir katmanına mensup kişiler ve çevreleri nesnel bir biçimde aktarılır. Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın romanları genelde bu türdedir.
Tezli Roman: Belirli bir düşünceyi benimsetmek, bir sınıfı yüceltmek veya kınamak üzere yazılan romanlardır. Daha çok belirli ideolojiye bağlı sanatçılar tarafından yazılmıştır. J. Steinbeck’in Bitmeyen Kavga ve Gazap Üzümleri adlı eserleri tezli roman örneğidir. Peyami Safa’nın Fatih-Harbiye, Yakup Kadri’nin Yaban, Fakir Baykurt’un Tırpan adlı romanları tezli roman örneğidir.
g) Egzotik Roman: Uzak, bilinmeyen, yabancı, özlem duyulan ülkelerin gelenek ve yaşama biçimlerini yansıtan, o ülkelere özgü manzaralarla donatılmış romanlardır. Fransız yazar Piyer Loti’nin İzlanda Balıkçısı egzotik romanın önemli bir örneğidir. Refik Halit Karay’ın Nilgün romanı da egzotik roman özelliği taşır.
h) Nehir (Irmak) Roman: Bir kimsenin, bir ailenin ya da topluluğun, belirli ve geniş bir zaman dilimi içindeki yaşam ve yaşayış dönemlerini anlatan, birkaç cildi olabilen ve birbirini bütünleyen roman dizisidir. Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun “Kiralık Konak”, “Hüküm Gecesi”, “Sodom ve Gomore”, “Sürgün” ve “Ankara” adlı romanları yansıttığı olaylar dizisi ve zaman kesiti yönünden nehir roman özelliği gösterir. Kemal Tahir’in birbirinin devamı olan “Esir Şehrin İnsanları”, “Esir Şehrin Mahpusu” ve “Yol Ayrımı”, “Kurt Kanunu” romanlarında da nehir roman özelliği vardır.
i) Polisiye Roman: Soygunculuk, kaçakçılık, cinayet gibi suçlar ile bu suçları işleyenlerin araştırılıp bulunmasına ilişkin olayların anlatıldığı roman türüdür. İlk örnekleri Avrupa’da XlX. yüzyılın ortalarında görülmüştür. Edgar Allen Poe’nun Morg ve Sokağı Cinayeti, Sir Arthur Conan Doyle’ün Sherlock Holmes roman serisi, Agatha Christie’nin birçok romanı (Papaz Evinde Cinayet, On Küçük Zenci, En Sonunda Ölüm Var, Üçüncü Kız, Sonsuz Gece, Cenaze Alayından Sonra…) polisiye roman örneğidir. Amerikalı yazar Hubert CoryeIl’in yarattığı Nick Carter, İngiliz Sir Arthur Conan Doyle’ün yarattığı Sherlock Holmes, Fransız romancı Maurice Leblanc’ın yarattığı Arsen Lupen, Agatha Christie’in yarattığı Hercule Poirot polisiye romanların ünlü kişi ve dedektifleridir.
j) Postmodern Roman: 1950-1960’Iı yıllarda postmodern adı verilen çağdaş roman akımı ilk örneklerini vermeye başlar. Postmodern roman, XlX. yüzyıl klasik gerçekçi roman anlayışını ve modernist roman anlayışını reddeder. Postmodernlere göre, romanın işlevi, inşa, toplum ya da dünya hakkında görüşler bildirmek, gerçekliği yansıtmak değildir. Modernistlerin biçim kaygıları da postmodern romanda görülmez. Modern romanda anlatım teknikleri çok önemlidir. Postmodern roman ise konuya, içeriğe öncelik tanımaktadır. Orhan Pamuk’un Kara Kitap, Yeni Hayat ve Benim Adım Kırmızı; Oğuz Atay’ın Tutunamayanlar; Latife Tekin’in Sevgili Arsız Ölüm; Hasan Ali Toptaş’ın Gölgeslzler; İhsan Oktay Anar’ın Puslu Kıtalar Atlası adlı romanları bu türe girer.
k) Popüler Roman: “Yığın romanı” da denir. Geniş halk kitlelerine seslenen, sanat yapma amacı gütmeyen romanlardır. Gerçeği olduğu gibi yansıtmayı amaçlarlar. Kişiler tek yönlüdür. Basit ve kalıplaşmış kurgulara yer verilir. Önemli olan olaydır. Olay bilinen bir zaman ve mekanda geçer. Her düzeyde okura seslenir. Sade ve anlaşılır bir dil kullanılır. “Polisiye romanlar”, “aşk romanları”, “macera-gerilim romanları”, “popüler tarihî romanlar” bu gruba girer. Hüseyin Rahmi Gürpınar, Ahmet Mithat Efendi, Kerime Nadir, Esat Mahmut Karakurt, Peride Celal, Mükerrem Kamil Su, Suat Derviş, Kemalettin Tuğcu popüler roman örnekleri vermişlerdir.
l) Estetik Roman: Tamamen estetik kural ve kaygılar taşıyan, yönlü değil çok boyutlu olan, belirli bir okuyucu kitlesine seslenen romandır. Gerçeği olduğu gibi yansıtma amacı taşımaz. Biçim ve içeriği kolay anlaşılmaz. Zaman ve mekân belirsizleştirilir. Olay zamanı bir gün, birkaç saat gibi kısadır. “Postmodern romanlar”, “modern romanlar”, “üst kurmaca romanları”, bilinçaltı romanları” estetik romanlardır. Ahmet Hamdi Tanpınar ve Oğuz Atay’ın romanları bu gruba girer.
