Aşağıda verilen kurallara uymayan cümlelerde özne-yüklem uyuşmazlığından kaynaklanan anlatım bozukluğu olur.
a) Kişi Uyumu
Özne birden çok kişiden oluşursa ve öznenin içinde birinci teklik şahıs zamiri yani “ben” varsa yüklem birinci çokluk kişi (biz) olur.
— Ben ve sen (Biz) bir gün çok mutlu olacağız (biz).
Öznenin içinde ikinci teklik şahıs zamiri yani “sen” varsa yüklem ikinci çokluk kişi (siz) olur.
— Sen ve arkadaşın (Siz) bu işi en iyi şekilde yapacaksınız (siz).
b) Tekillik-Çoğulluk Uyumu
Eylem, zaman, organ, bitki ve hayvan adları soyut kavramlar ve cansız varlıklar çoğul özne olursa yüklem tekil olur.
- — Düşünceler, hiçbir şekilde engellenemez.
Topluluk adları özne olursa yüklem tekil olur.
- — Köy halkı, olayı anlamak için meydanda toplandı.
Belgisiz zamirler, özne olursa yüklem tekil olur.
- — Çoğu, dün akşam burada yemek yedi.
Öznenin içinde sayı sıfatı varsa yüklem tekil olur.
- — İki kardeş, kapının önünde babalarını bekliyordu.
- — Çiçekler, utancından boyun eğdiler / eğdi.
İnsanı karşılayan kavramlar çoğul özne olursa yüklem tekil de çoğul da olur.
- — Çocuklar, bugün pikniğe gitti / gittiler.
Kişileştirmenin olduğu cümlelerde yüklem tekil de çoğul da olur.
“Cansız varlıkların ya da soyut kavramların çoğulları özne olduğunda bunların yüklemleri tekil olur.”
Örnek: Aşağıdakilerden hangisinde bu kurala uyulmamıştır?
A) Köylüler, uzaktan uzağa bağrıştılar.
B) Dağlar, gün batımına doğru kızıllaştı.
C) Boksörler yaman dövüştüler.
D) Bu düşünceler, geçerliliğini çoktan yitirdi.
E) Bu tür duygular, gözlerimi yaşartırlar.
Çözüm: E seçeneğinde “duygular” sözcüğü soyut bir kavramdır, yükleminin tekil olması gerekir, buna rağmen yüklem çoğul kişi eki almıştır. Yüklem, “yaşartırlar” değil “yaşartır” olacaktır. Cevap E seçeneğidir.
