Bu konu ile Osmanlı Devleti’nde ıslahatlar sonucu ortaya çıkan kurumlardan hareketle toplumsal ve ekonomik değişim hakkında çıkarımlarda bulunacağız.
15 ve 19. yüzyıllar arası Avrupa’daki gelişmeler yaşanırken Osmanlı Devleti de kendi içinde birtakım yenileşme hareketlerine girecektir. Bu yenilik, her dönemde farklı farklı alanlarda yaşanacak olup Osmanlı’nın kurumları da bu yenileşme hareketlerinden toplumsal, ekonomik vb. olmak üzere pek çok yönden etkilenecektir. Islahat (yenilik) hareketlerini dönem dönem inceleyelim.
17. Yüzyıl Islahatları
- Yükselme Dönemi örnek alınarak yenilik hareketleri yapılmaya çalışılmıştır. Bu yüzden 17. yüzyıl yenilik hareketlerinde Avrupa’daki gelişmelerden yararlanılmamıştır.
- Bu dönemde ıslahatlar mali ve askeri alanlarda yoğunlaşmıştır. Maliyenin bozulmasında Coğrafi Keşiflerin etkisi büyüktür.
- Genç Osman, IV. Murat ve I. Ahmet bu dönemin önemli padişahları olup Osmanlı’nın bozulan maliyesini düzenlemek için önlemler almışlardır.
Bilgi: IV. Murat devletin kötü gidişini tespit etmek amacıyla Arnavut asıllı olan ve Enderun’da yetişen Koçi Bey’e 22 bölümden oluşan yazılı rapor (Risale), I. Ahmet ise maliyenin düzeltilmesi için denk bütçe hazırlattırır. Lakin IV. Murat’ın hazırlattığı raporlar daha sonraki padişahlar tarafından tam anlamıyla uygulanamadığı için amacına ulaşamamıştır.
18. Yüzyıl Islahatları
- Bu dönemde ilk kez Avrupa’nın üstünlüğü kabul edilmiş ve Avrupa tarzında yenilik hareketleri yapılmaya başlanmıştır
- Bu dönemde askeri, teknik, kültürel, sağlık, diplomasi ve mimari alanlarda ıslahatlar gerçekleşmiştir.
Lale Devri (1713 – 1730)
- 18.yüzyıl ıslahatları Lale Devri ile başlamıştır. Bu devrin Padişahı III. Ahmet’tir.
- Bu dönemin ıslahatları kültürel alanda olmuştur.
- Avrupa’daki gelişmeleri yakından takip edebilmek için Fransa ( Paris), Avusturya (Viyana) gibi merkezlerde elçilikler açılmıştır.
Bilgi: Elçilikler, ülkeler arası ilişkilerin (diplomasi) düzenlenmesi ile ilgilidir. İlk Elçimiz Yirmisekiz Mehmet Çelebi olup Fransa’ya gönderilmiştir.
İbrahim Müteferrika ve Sait Efendi Osmanlı topraklarında ilk özel matbaayı kurmuşlardır.
İtfaiye Örgütü bu dönemde kurulmuştur.
Çiçek aşısı ilk kez bu dönemde kullanılmıştır.
Yalova’da kağıt, Bursa’da kumaş, İstanbul’da çini fabrikaları açılmıştır.
Avrupa tarzı ilk mimari eserlerin örnekleri verilmiştir. (III. Ahmet Çeşmesi, Nuru Osmaniye Cami)
Saray ve çevresi bu dönemde lüks içinde yaşadığı için ekonomiye büyük zarar vermiştir. Bundan dolayı Patrona Halil liderliğinde halk isyan ederek bu devri sona erdirmiştir.
Not: 17. ve 18. yüzyıl ıslahat hareketleri yüzeysel ve kişilerle sınırlı kaldığı için uzun süre etkili olmamış, ıslahat yapan kişinin ölümüyle birlikte ıslahat hareketi de ortadan kalkmıştır.
19. Yüzyıl Islahatları
III. Selim, ıslahatları 17. ve 18. yüzyıldan farklı olarak daha planlı ve programlı bir şekilde başlatan ilk padişahtır. Bundan sonraki padişahlar da köklü yenilikler yaparak Osmanlı devlet yapısını yenilemeye çalışmışlardır.
Uyarı: 19. yüzyıl ıslahatları yapılırken Avrupa’dan uzmanlar getirilmiştir. Bu durum da ıslahatların Batılı anlamda olduğunun kanıtıdır.
İdari Alandaki Yenilikler:
Divan örgütü ilk kez Orhan Bey zamanında kurulmuş olup zamanla üye sayısı artmıştır. Fatih’ten önce Divan’a padişah başkanlık ederken Fatih ile beraber Sadrazam başkanlık etmeye başlamıştır. II. Mahmut, Divan’ı kaldırıp yerine Nazırlıklar (Bakanlıklar) kurmuştur.
Yönetim: Divan Üyeleri
Sadrazam (Vezir-i Azam)
Padişahın mutlak vekilidir. Padişah olmadığı zaman devleti yönetir. Padişah sefere çıkmadığı zaman da orduyu yönetirdi. Başbakan (Günümüzdeki adı ).
Vezirler
Sadrazamın yardımcılarıdır. Başbakan Yardımcıları (Günümüzdeki adı)
Şeyhülislam
Divan kararlarının dine uygun olup olmadığını denetlerdi.( Fetva verme)
Diyanet İşleri Başkanlığı (Günümüzdeki adı)
Bilgi: Laik devletlerde din işleri yönetim işlerinden ayrı tutulduğu için bakanlık değil başkanlık şeklinde örgütlenmiştir.
Nişancı ve Reisülküttap
Padişahın tuğrasını ve fermanlarını çekerdi. 17.yy kadar dış işlerini yaparken bu yüzyıldan sonra bu görevini altında çalışan Reisülküttab’a bıraktı.
Dış İşleri Bakanı (Günümüzdeki adı)
Defterdar
Ekonomiden sorumlu divan üyesidir. Aynı zamanda Padişahın ve devletin hazinesinden de sorumludur.
Maliye Bakanı (Günümüzdeki adı)
Kazasker
Eğitim, kültür ve adalet işlerinden sorumlu olup, kadı ve müderrislerin atamasını yapardı.
Milli Eğitim Bakanı, Adalet Bakanı (Günümüzdeki adları)
Toprak: Dirlik Sistemi
Bu toprak sisteminde belli hizmetlerin karşılığında devlet görevlilerine toprak verilirdi.
Has: Yüksek dereceli devlet memurlarına verilen topraktır.
Zeamet: Orta dereceli devlet memurlarına verilen topraktır.
Tımar: Düşük dereceli devlet memurlarına verilen topraklardır.
Bu sistemle
- Üretimde verim ve süreklilik sağlama
- Ücretsiz asker yetiştirme
- Vergilerin adaletli toplanması ve yöre halkının güvenliğinin sağlanması
gibi birçok unsur amaçlanmıştır. II. Mahmut döneminde bu sistem kaldırılıp devlet memurları maaşa bağlanmıştır.
Askeriye ve Emniyet ile İlgili Yenilikler
III. Selim
- Nizam-ı Cedit Ordusu kurmuş ve bu ordudaki askerlerin eğitimi için Selimiye ve Levent kışlalarını yaptırtmıştır.
- Mühendishaneyi Berri Hümayun kurulmuştur. Matematik, coğrafya vb. pozitif bilimler temel alınmış ve aynı zamanda ilk kez bu okulda yabancı dil eğitimi verilmiştir. (Fransızca)
ll. Mahmut
- Yeniçeri Ocağı kaldırılarak yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye Ordusu kurulmuştur.
- Mehter Takımı kaldırılarak yerine Mızıka-i Hümayun (Bando Okulu) kurulmuştur.
Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasıyla İstanbul ve diğer illerdeki güvenliği, halkın huzurunu sağlamak açısından önemli bir adım atılarak 10 Nisan 1845’te Polis Teşkilatı kurulmuştur.
Toplumsal ve Ekonomik Alandaki Yenilikler
ll. Mahmut
- Devlet memurlarına fes, pantolon giyme zorunluluğu getirildi. Devlet dairelerine II. Mahmut’un portresi asıldı.
- Müsadere usulü yani devletin halkın malına el koyması usulü kaldırıldı. Böylece vatandaşın özel mülkiyet edinme hakkını elde etmesinde önemli bir adım atılmış oldu.
II. Abdülhamit
Mithat Paşa tarafından 1863’te önce Memleket Sandıkları adıyla kuruldu. Bu kurum, 1888’te Ziraat Bankası olarak değiştirildi. Böylece devlet vatandaş arasında yardımlaşma başlayarak çiftçiler ağır ekonomik şartlardan kurtulup boş arazilerin ekimini yapmaya başladı.
Kültür ve Eğitim Alanındaki Yenilikler
İlk kez devlet matbaası kuruldu.
İlköğretim, İstanbul’da zorunlu hale getirildi. Bugün ortaokul olarak adlandırdığımız rüştiyeler açıldı.
Ordunun doktor ihtiyacını karşılamak için Behçet Bey’in (Mustafa Behçet) liderliğinde tıp okulu açıldı.
İlk resmi gazete olan Takvim-i Vekayi çıkartıldı, halk kanun ve kurallarla ilgili bilinçlenmeye başladı. Günümüzde bu gazete Resmi Gazete olarak görevini devam ettirmektedir.
Ulaşım ve Haberleşme Alanındaki Yenilikler
- Posta Teşkilatı (1840) ve ilk Telgraf Hattı’nın(1855) kurulmasıyla birlikte hem halk kendi içerisinde hem de devlet kendi kurumları arasında haberleşme imkanına sahip oldu.
- Şirket-i Hayriye adıyla kurulan deniz ulaşımı ve demir yolu hatları ile ülke içinde ulaşım ve ticari faaliyetler hem ucuz hem de hızlı bir şekilde yapılmaya başlandı.
- Tüm bu gelişmelerle birlikte halkın çıkarlarını ön planda tutan sosyal devlet anlayışı ve demokratik toplum düzenini oluşturmada önemli adımlar atılmış oldu.
Osmanlı Devleti, telgraf kullanımında Avrupa ve Amerika’dan geri kalmamıştır. 1847’de Beylerbeyi Sarayı’nda önce padişah Abdülmecit’in huzurunda başarılı bir telgrafçılık denemesi yapılmıştır. Mors’un icadıyla çok yakından ilgilenen Padişah, maliyetinin ne kadar olacağını öğrendikten sonra, ileride bütün ülkede kullanılması amacıyla İstanbul-Edirne arasında bir telgraf hattı çekilmesini istemiştir.
Abdülmecit telgrafın daha Avrupa’da tereddütle karşılandığı bir sırada, ona gereken alakayı göstermiş, mucidini, bir nişan vererek desteklemiştir. Mors, teşekkür için Padişah’a bir mektup göndermiş, Padişah için şunları söylemiştir; “Abdülmecit, bu nişanı ve tebrikiyle icadımın değerini anlayan Avrupalı, ilk büyük insan olmuştur.”
(Nesimi Yazıcı, “Tanzimatta Haberleşme ve Karayolu Taşımacılığı”, s.344.)
