Eski Türklerde bilinen ilk devlet teşkilatını Hunlar kurdu. Kök Türkler ve Uygurlar zamanında ise devlet teşkilatı gelişti.

Ülke, yönetim bakımından doğu – batı (sağ – sol) veya kuzey – güney diye iki bölgeye ayrılırdı. Bu ikili teşkilatın kaynağı, Türklerin Gök Tanrı inancıyla ilgiliydi. Çünkü Gök Tanrı inancına göre, güneşin doğduğu taraf kutsal sayılırdı.

Devletin başında kağan, hakan, han gibi unvanlardan birini kullanan hükümdarlar bulunurdu. Hükümdarın, halkı yönetme yetkisini Tanrı’dan aldığına inanılırdı. Buna kut inancı denirdi.

Halkın hakana olan bağlılığının artmasını sağlayan kut inancı, hükümdara sınırsız yetkiler vermezdi. Hükümdarlar ülkeyi törelere göre yönetirlerdi.

Orhun Yazıtlarında kut anlayışı ve hükümdarın görevleri ile ilgili, “Ondan sonra Tanrı buyurduğu için kut inancına göre, ben tahta oturup yoksul milleti hep topladım. Fakir milleti zengin kıldım.” ifadelerine yer verilmiştir.

Orta Asya Türk devletlerinde Türk hükümdarlarının görevleri şunlardır:

1. Dağınık boyları bir araya toplamak,
2. Ülke genelinde asker toplamak,
3. Orduyu idare etmek,
4. Kurultayı yönetmek,
5. Halkı doyurmak ve giydirmek,
6. Milletini refah ve barış içinde yaşatmak,
7. Ülkeyi dış saldırılara karşı korumak

Hükümdar öldüğü zaman yerine oğullarından biri geçerdi. Bazen hükümdarın kardeşinin ya da amcasının da tahta geçtiği olurdu. Bu durum ülke topraklarının hanedan üyelerinin ortak malı olduğunun göstergesidir. Belirsizliğin olduğu durumlarda ise kurultayın hükümdarı seçme yetkisi vardı.

Orta Asya Türklerinde hakanın eşi olan hatun da devlet yönetiminde söz sahibiydi. Hükümdar sefere çıktığında hatun, devleti hükümdar adına idare eder ve kurultay toplantılarına katılırdı.

Orta Asya Türk devletlerinde devlet yönetiminde hakan tek başına karar vermezdi. Savaş ve barış gibi devleti ilgilendiren önemli konuların görüşüldüğü kurultay (toy) adı verilen bir meclis bulunurdu.

Kurultaya boy beyleri, hakanın eşi olan hatun, ileri gelen devlet memurları ve din adamları katılırdı. Kurultay üyeleri, hükümdar tarafından atanmayıp, boylar tarafından seçilirdi. Bu durum demokratik anlayışın benimsendiğinin göstergesidir.

Orta Asya Türk devletlerinde kurultay;

1. Törede değişiklikler yapabilir,

2. Savaş ve barış kararı verebilir,

3. Hükümdar ve veliahtı belirleyebilir,

4. Siyasal, sosyal ve ekonomik konular ile ilgili kararlar alabilirdi.

Kurultayda alınan kararlar, hakanın onayından geçmeden yürürlüğe giremezdi. Bu durum kurultayın karar alma yetkisinin olmadığını, danışma meclisi niteliğinde olduğunu göstermektedir.

Çözümlü Soruları

Soru 1: Orta Asya Türk devletlerinde “kut anlayışı” nedir?

A) Halkın seçtiği liderin yönetme yetkisi
B) Tanrı tarafından verildiğine inanılan yönetme hakkı
C) Askerlerin gücüne dayanan yönetim şekli
D) Komşu devletlerin onayladığı hakimiyet

Çözüm: Türklerde “kut anlayışı”, hükümdarın yönetme yetkisini Tanrı’dan aldığı inancıdır. Bu, egemenliğin meşruiyet kaynağını oluşturur.

Doğru Cevap: B) Tanrı tarafından verildiğine inanılan yönetme hakkı

---

Soru 2: Aşağıdakilerden hangisi Orta Asya Türk devletlerinde hükümdarlık sembollerinden biri değildir?

A) Otağ
B) Tuğ
C) Kılıç
D) Parlamento

Çözüm: Orta Asya Türk devletlerinde otağ (hükümdar çadırı), tuğ (sancak), kılıç egemenlik sembolleridir. Parlamento ise modern bir kavramdır.

Doğru Cevap: D) Parlamento

---

Soru 3: Türk devletlerinde “ülkenin hanedanın ortak malı sayılması” neye yol açmıştır?

A) Güçlü merkezi yönetim
B) Taht kavgaları ve devletin bölünmesi
C) Halkın yönetime katılması
D) Komşu devletlerle iş birliği

Çözüm: Türk devletlerinde veraset sistemi kesin kurallara bağlı olmadığı için taht kavgaları yaşanmış ve devletler kısa sürede parçalanmıştır.

Doğru Cevap: B) Taht kavgaları ve devletin bölünmesi

---

Soru 4: Orta Asya Türk devletlerinde hükümdarların unvanları arasında aşağıdakilerden hangisi yoktur?

A) Kağan
B) Sultan
C) Şanyü
D) Han

Çözüm: Sultan unvanı, İslamiyet sonrası Türk devletlerinde kullanılmıştır. Orta Asya döneminde kağan, han, şanyü, idikut gibi unvanlar tercih edilmiştir.

Doğru Cevap: B) Sultan

---

Soru 5: Türk devletlerinde “Kurultay” nedir?

A) Hükümdarın mutlak yetkiyle yönettiği meclis
B) Askeri stratejilerin belirlendiği toplantı
C) Devlet işlerinin görüşüldüğü danışma meclisi
D) Dini törenlerin yapıldığı yer

Çözüm: Kurultay, devlet meselelerinin görüşüldüğü, hükümdarın da katıldığı bir danışma meclisidir.

Doğru Cevap: C) Devlet işlerinin görüşüldüğü danışma meclisi