Asıl anlamı birinden bir şeyi ödünç isteyip almak olan istiare, bir kelimeye aralarındaki benzerlik sebebiyle temel anlamının dışında yeni bir anlam vermektir. İstiarenin temelinde teşbih vardır. Teşbihin iki temel unsurundan benzeyen ve kendisine benzetilenin birinin doğrudan ya da dolaylı olarak söylenerek kaldırılan kısmının kastedilmesiyle istiare meydana gelir. Diğer bir deyişle istiare, kısaltılmış bir teşbihtir. İstiareye konu olan kelimenin ya da cümlenin gerçek anlamının veya bu kelime veya cümlenin gösterdiği ilk anlamın anlaşılmasını engelleyen bir ipucu bulunur.
Teşbihle İstiare Farkı
“Kardeşi tilki gibi kurnaz biridir.” cümlesinde benzetme vardır.
Benzeyen: kardeş
Kendisine benzetilen: tilki
Benzetme edatı: gibi
Benzetme yönü: kurnazlık
Ama biz bu benzetmede iki temel ögeden birini, kardeş sözcüğünü, çıkardığımızda istiare sanatı oluşur.
“Ona dikkat et, çok tilkidir, seni aldatabilir.” cümlesinde bir kişi tilkiye benzetilmiş ama benzeyen (insan) söylenmemiş sadece kendisine benzetilen (tilki) söylenmiş, böylece istiare yapılmıştır.
İstiare için şu şartların alması gerekir:
- İstiare yapılan sözcüğün gerçek anlamının dışında kullanılması gerekir.
- Şiirde istiareyi oluşturan sözcüğün gerçek anlamda kullanılmasını engelleyen ipucu söz mutlaka bulunmalıdır.
- İstiare benzetmeye dayalı bir sanattır. Bu nedenle istiare yapılan sözcüğün benzetme amacının olması gerekir.
Her sabah başka bahar olsa da ben usandım
Uğramam bahçelerin semtine gülden yandım
Bu dizelerde “gül” sözcüğü ile istiare yapılmıştır. Çünkü şair, sevgilisini “gül”e benzetmiş ama benzeyen durumundaki “sevgilisi” sözcüğünü söylememiştir.
Benzeyen: sevgili (söylenmemiş)
Kendisine benzetilen: gül (söylenmiş)
Sadece kendisine benzetilen söylendiği için burada istiare yapılmıştır. Ayrıca dizelerde “yandım” ifadesi “gül” sözcüğünün gerçek anlamı ile kullanılmasını engellemektedir.
Açık istiare: Sadece kendisine benzetilenle yapılan istiaredir.
“Akşamın kızıllığı Uludağ eteklerinde al ipek gibidir bu akşam.”
Bu cümlede benzeyen “akşamın kızıllığı”, kendisine benzetilen ise “al ipek” sözleridir. Görüldüğü gibi bu cümlede benzetme vardır. Bu iki temel unsurdan benzeyeni çıkardığımızda:
Uludağ etekleri al ipekten bu akşam
Düştü yeşil ovaya kubbelerin gölgesi
Bu dizede benzeyen “akşamın kızıllığı” sözü söylenmemiş, yalnızca kendisine benzetilen “al ipekten” sözü kullanılmıştır. Sadece kendisine benzetilen söylendiği için bu dizede açık istiare vardır.
Kapalı istiare: Sadece benzeyenle yapılan istiaredir.
Yaldızlı perçemlerin ıslandıkça uzuyor
Yalnızlık damla damla şakağından sızıyor
Bu dizelerde “yalnızlık”, “suya” ya da “tere” benzetilmiştir. Ancak kendisine benzetilen “su ya da ter” söylenmemiş, özelliği olan “damlamak” söylenmiş, böylece kapalı istiare yapılmıştır.
