İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK EDEBİYATI
Genel Özellikleri
- İslâmiyet öncesindeki Türk edebiyatı yabancı etkilerden uzak bir edebiyattır. (ulusal)
- Dil, saf Türkçe olup yabancı kelime yok denecek kadar azdır.
- Edebiyat, atlı göçebe hayatının özelliklerini yansıtır.
- Eserler, genellikle anonimdir; pek azının sahipleri bilinmektedir.
- Eserlerin tamamında milletin ortak duygu ve düşünceleri hâkimdir.
- Nazım birimi genellikle dörtlüktür. Dörtlüklerin katiye şeması aaab şeklindedir.
- Şiirde hece vezni ve çoğunlukla yarım kafiye kullanılmıştır.
- En eski eserlerde bile işlenmiş bir dil ve edebî üslup görülür. Bu durum, bilinenlerden daha eski metinlerin olduğunu düşündürür.
- Yiğitlik, yurt ve tabiat sevgisi, büyüklere saygı, işlenen başlıca temalardır.
Sözlü Dönem (? – 8. yy.)
- Türklerin henüz yazıyı kullanmadıkları dönemdir. Yani başlangıçtan 8. yüzyıla kadar olan dönemdir.
- Bu dönem ürünleri tamamen sözlüdür ve genellikle şiir şeklindedir.
- Ürünlerin bazıları günümüze kadar gelmiştir.
- Bu döneme ait yazılı eser yok denecek kadar azdır.
- Anlatım söze dayalıdır.
- Bu dönemde edebiyatımızı Şamanizm, Maniheizm, Budizm gibi dinler etkilemiştir.
- Dönemin sonlarına doğru Göktürk ve Uygur şiveleri birbirinden ayrılmaya başlamıştır.
- Dil sadedir.
- Daha çok somut konular işlemiştir.
- Düşünce ve hayaller şiirle anlatılmıştır.
- Şiirler kopuz denilen saz eşliğinde söylenmiştir.
- Yiğitlik, yurt sevgisi, doğa sevgisi, ölüm, töreler ve inançlar; işlenen başlıca tema ve konulardır.
- “Şaman, baksı, oyun, ozan, kam, kaman” adı verilen din adamları aynı zamanda şair, edebiyatçı, hekim ve müzisyendir.
- Bu dönem ürünleri: sığır, şölen, yuğ denilen törenlerde ortaya çıkmıştır.
- Nazım birimi dörtlük, vezin hece veznidir.
- Yarım katiye ve redif kullanılmıştır.
- En çok rastlanan ürünler: destanlar, sagular, koşuklar ve savlardır.
- “Destan” çok yaygın olduğundan bu döneme Destan Devri Türk Edebiyatı adı da verilir.
İslamiyet Öncesi Sözlü Edebiyat Dönemi Ürünleri
1. Koşuk
Sığır denilen sürek avlarında ve şölen denilen dini törenlerde söylenen şiirlerdir. Konusu daha çok doğa, aşk, savaş ve yiğitliktir. Bu tür, daha sonra halk edebiyatında koşma adıyla anılmıştır.
2. Sav
Dönemin özlü sözleridir. Bugünkü atasözlerinin ilk biçimi niteliğindedir.
3. Sagu
“Yuğ“ adı verilen ölüm törenlerinde ölen kişinin erdemlerini ve onun ölümünden duyulan hüznü dile getiren şiirlerdir. Halk edebiyatında ağıt divan edebiyatında mersiye adını almıştır.
4. Destan
Toplumu derinden etkileyen olaylar sonucunda halk arasında kendiliğinden oluşan uzun nazım türüdür. 1) Doğuş safhası, 2) Yayılma safhası, 3) Derleme (yazıya geçirme) safhası olmak üzere üç evrenin sonucunda oluşur. Doğal ve yapay olmak üzere iki farklı isimle nitelendirilir.
Eski Türk Şiiri
İslamiyet öncesi Türk şiiri hece ölçüsüyle yazılmıştır. Yedili, sekizli, on ikili ölçülere çok rastlanır.
Nazım birimi dörtlüktür. İslamiyet öncesi Türk şiirinin dili öz Türkçedir.
Şiirlerde doğa, aşk, kahramanlık, cesaret, binicilik, at sevgisi, askerlik, ölüm en çok işlenen konulardır.
Çin kaynaklarında MÖ II. yüzyıla ait eski Türk şiir çevirilerine rastlanmaktadır.
İlk Türk Şairleri
İslamiyet öncesindeki Türklerde şairlere baksı, kam, ozan gibi adlar verilirdi.
Kaşgarlı Mahmud’un Dîvânı Lügâti’t Türk adlı eserinde ve Turfan kazılarında ele geçirilen metinlerde adlarına ve şiirlerine rastlanan ilk Türk şairleri Aprın Çor Tigin, Çuçu, Ki-ki, Kül Tarkan, Asıg Tutung, Pratyaya Şiri, Kalun Kayşı, Çisuya Tutung’dur.
İlk Türk Şiiri
İslamiyet öncesi Türk şiirinin, şairi bilinen ilk örneklerini Uygurlarda bulmaktayız. Aprın Çor Tigin’in yazdığı Bir Aşk Şiiri adlı şiir, ilk Türk şiiridir.
Örnek Sorular:
Aşağıdakilerin hangisinde verilen kavramlarla ilgili yanlış bir bilgi bulunmaktadır?
A) Sagu: İslamiyet öncesi dönem -Ağıt
B) Irk Bitig: Uygur dönemi — Göktürk alfabesi – Fal kitabı
C) Baksı: Göktürk dönemi — Söylev türü
D) Burkan: -Budanın adı – Uygurlar döneminde
E) Altun Yaruk: Uygurlar dönemi — Budizm ile ilgili kitap
Aşağıdakilerin hangisi İslamiyet Öncesi Türk edebiyatı için doğru bir yargı değildir?
A) Doğa, aşk, kahramanlık, ölüm gibi konular işlenmiştir.
B) Şiirler kopuz eşliğinde söylenmiştir.
C) Genellikle yarım uyak kullanılmıştır.
D) Dilde Arapça, Farsça sözcüklere az da olsa yer verilmiştir.
E) Kullanılan nazım birimi dörtlüktür.
Aşağıdakilerden hangisi Türk edebiyatının evrelere ayrılmasında kullanılmış ölçütlerden biri değildir?
A) Oğuz Türklerinin Anadolu’ya göç etmeleri
B) Türkçenin kollara ayrılması
C) Türklere karşı ilk Haçlı Seferleri’nin düzenlenmesi
D) Türklerin İslamiyet’i kabul etmesi
E) Batılılaşma hareketlerinin başlatılması
Aşağıdakilerin hangisi İslamiyet Öncesi Türk edebiyatı için doğru bir yargı değildir?
A) Göktürk Anıtları, sözlü edebiyat dönemi ürünlerindendir.
B) Ulusal bir edebiyattır.
C) Dönemin ürünlerinde Şamanizm, Budizm, Mani dinlerinin etkisi görülür.
D) Şamanların kopuz eşliğinde şiir söyleme geleneği aşık edebiyatı döneminde devam ettirilmiştir.
E) Edebiyat dili konuşma dili arasındaki ayrılığın en az olduğu dönemdir.
