Dünyadaki Büyük İklim Tipleri 9.Sınıf Coğrafya

İklim, belli bir yerde sıcaklık, nem, yağış, basınç, rüzgarlar ve bulutluluk olaylarının mevsimlik ve yıllık özelliklerinin, uzun yıllar boyunca gösterdiği ortalama durumdur. Yeryüzündeki iklim tipleri çok çeşitlidir. Dünya’nın şeklinin ve hareketlerinin, atmosfer olaylarının, kara ve denizlerin dağılışının, yeryüzü şekillerinin etkisiyle çok sayıda iklim tipi belirmiştir.

Bazı ortak özelliklerine dayanarak, alanları yüzlerce km² ‘yi aşan büyük iklim gruplarına makroklima (büyük iklim) tipleri denir. Bununla beraber, makroklima alanlarda bazı özel yerler vardır ki, buralarda görülen iklim özellikleri, içinde bulundukları kuşaktan tamamen farklı, bölgesel özellikler gösterir. Bu şekildeki Özel koşullu alanlara da mikroklima (küçük iklim) tipleri denilmektedir. Büyük iklim tipleri sıcaklık özelliklerine göre 3 gruba ayrılır:

A. SICAK İKLİMLER

Yıllık sıcaklık ortalaması 20^oC civarında olan iklim tipleridir.
Ekvator ile 30^o enlemleri arasında görülen iklimlerdir.

1. Ekvatoral İklim

Ekvator çevresinde, 0*-10* Kuzey ve Güney enlemleri arasında görülen her mevsimi sıcak ve yağışlı bir iklimdir.

Özellikleri

* Yıllık ortalama sıcaklık 25^oC’nin üzerindedir.

* Yıllık sıcaklık farkı en az olan iklimdir (1^o-2^oC). Nedeni: Güneş ışınlarının yıl boyu dik ve dike yakın açıyla gelmesidir.

* Yağış oluşumunda etkili olan temel faktör ısınan havanın yükselmesidir. Bu yüzden yükselim yağışları görülür.

* Yıllık yağış miktarı 2000-3000 mm civarındadır.

* Yağış rejimi düzenlidir. Ekinoks dönemlerinde yağışlarda artış görülür. Nedeni: Güneş ışınlarının geliş açısına bağlı olarak sıcaklıkların artış göstermesidir.

* Topraklar aşırı yağış nedeniyle çok yıkandıkları için mineral ve humusça fakir, verimsizdir. Kırmızı renkli laterit denilen topraklar yaygındır. Tuz ve kireç azdır.

* Havadaki nem oranı fazla olduğu için yerleşmeler ve tarımsal etkinlikler 1000 m’nin üstündedir.

* Akarsu rejimleri düzenlidir.

* Kimyasal çözülmenin en fazla olduğu iklimdir.

* Doğal bitki örtüsü, sürekli yeşil kalan, geniş yapraklı, muzun boylu ağaçlardan oluşan yağmur ormanlarıdır.

Görüldüğü Yerler

1. Güney Amerika’da Amazon Havzası
2. Afrika’da Kongo Havzası ve Gine Körfezi kıyıları
3. Asya’da Endonezya ve Malezya

2. Savan İklimi (Yazı Yağışlı Tropikal İklim)

Ekvator çevresinde 10^o-20^o Kuzey ve Güney enlemleri arasında yazları sıcak ve yağışlı, kışları sıcak ve kurak geçen bir iklimdir.

Özellikleri

• Yıllık ortalama sıcaklık 20^oC’nin üzerindedir.
• Yıllık sıcaklık farkı belirgin olup 5^o – 10^oC arasındadır.
• Yıllık yağış 1500-2000 mm arasındadır.
• Yağışlar konveksiyoneldir.
• Yağışların çoğu yazın düşer. Nedeni: Güneş ışınlarının daha büyük açı ile gelmesidir.
• Yazları yağışlı, kışları kuraktır. Yağış rejimi düzensizdir.
• 
• Sıcaklığın azaldığı dönemde kuraklık yaşanır (Subtropikal yüksek basıncın etkisi).
• Doğal bitki örtüsü uzun boylu otlar ve seyrek ağaçlardan oluşan savandır. Akarsu boylarında galeri ormanları uzanır (içi diz boyu su dolu olan ormanlar).

Görüldüğü Yerler
1. Afrika’da Sudan, Nijerya, Çad, Nijer, Mali
2. Güney Amerika’da Brezilya, Kolombiya, Venezuela, Peru ve Bolivya

3. Muson İklimi

20^o-40^o Kuzey enlemleri arasında kıtaların doğusunda, Dünya’nın yıllık hareketi ve eksen eğikliği ile kara ve denizlerin farklı ısınma özellikleriyle oluşan yazları yağışlı, kışları kurak bir iklimdir.

Özellikleri

• Yıllık sıcaklık ortalaması 15^oC – 20^oC civarındadır.
• Yıllık sıcaklık farkı 10^oC civarındadır.
• Oluşumunda muson rüzgârları etkilidir.
• Yıllık yağış miktarı 2000 mm’dir. Dünyanın en yağışlı yeri Hindistan’ın doğusundaki Çerapunçi‘dir.
• Yağış rejimi düzensizdir. Yaz musonları denizden karaya estikleri için bol yağış getirirken, kış musonları karadan denize estiği için kış mevsimi kuraktır.
• Yağış şekli orografiktir.
• Doğal bitki örtüsü kışın yaprağını döken Muson ormanlarıdır. Yağışın az olduğu yerlerde uzun boylu ot topluluğu (savan) görülür.

Görüldüğü Yerler

• Asya’nın güneyinde Pakistan, Hindistan ve Çin Hindi
• Asya’nın doğusunda, Çin ve Japonya
• Kuzey Amerika’da Meksika Körfezi’nin kuzey kıyıları
• Avustralya’nın kuzey kıyıları

4. Çöl İklimleri

Görüldüğü Yerler

• Büyük Sahra Çölü
• Kalahari ve Namib çölleri
• Atakama ve Patagonya çölleri
• Büyük Kum ve Viktorya çölleri
• Arizona ve Nevada çölleri
• Arabistan, İran, Suriye, Irak çölleri
• Gobi ve Taklamakan çölleri
• Karakum ve Kızılkum çölleri

a. Tropikal Çöl İklimi

Dönenceler çevresinde (20*-30* Kuzey ve Güney enlemleri arasında) alçalıcı hava hareketlerine bağlı olarak oluşan dinamik yüksek basınç alanlarında görülür.

Özellikleri

• Yıllık sıcaklık ortalaması 30^oC civarındadır.
• Bu iklimin görüldüğü yerler dünyanın en sıcak yerleridir. (Karasallığın etkisi).
• Nemin azlığından dolayı günlük sıcaklık farkı en çok olan iklimdir (50^oC – 60^oC). Bu nedenle mekanik parçalanma çok şiddetlidir.
• Yağış çok nadir ve düzensizdir. Yağışın belli bir dönemi yoktur.
• Yağışın azlığı toprakta yıkanmayı engeller. Bunun sonucu olarak topraklarında tuz ve kireç oranı çok fazladır.

• Tuzlu ve kireçli topraklarda yetişen, kurakçıl otlar ve su depolayabilen kaktüs türü bitkiler doğal bitki örtüsüdür.
• Çöllerde yaşam ancak vaha denilen su kaynaklarının bulunduğu alanlarda vardır.

b. Orta Kuşak Karasal Çöl İklimi

Orta kuşakta karaların deniz etkisine kapalı iç kesimlerinde görülür. Orta Asya’da Çin’de, İran’ın iç kısımlarında, Kuzey Amerika’nın orta bölümünde bu tür alanlar yaygındır.

Özellikleri

• Yağış ender ve düzensizdir.
• Belirli bir yağış dönemi bulunmaz.
• Yıllık sıcaklık farkı fazladır.
• Kurakçıl otlar ve çalılar doğal bitki örtüsüdür.
• Toprakta yıkanmanın azlığına bağlı olarak tuz ve kireç oranı fazladır.

B. ILIMAN İKLİMLER

Genel olarak orta kuşak enlemlerinde etkili olan iklimlerdir. Yıl içinde güneş ışınlarının geliş açısındaki değişime bağlı olarak bu iklimlerde dört mevsim belirgin olarak yaşanır.

1. Akdeniz İklimi (Kışı Yağışlı Subtropikal İklim)

30^o-40^o Kuzey ve Güney enlemleri arasında kıtaların batı kesiminde görülür. Yazları sıcak ve kurak, kışları ılık ve yağışlı geçer. Genel olarak Akdeniz kıyılarında görüldüğü için bu adı almıştır.

Özellikleri

• Yıllık sıcaklık ortalaması 19-20^oC civarındadır.
• Yıllık sıcaklık farkı 18^oC civarındadır.
• Yıllık yağış miktarı 800-1000 mm civarındadır.
• Yağış rejimi düzensizdir. Yağışların % 50’si kışın düşer, yazlar kuraktır.
• Yağışlar cepheseldir.
• Akdeniz iklim bölgesinin kırmızı renkli kalkerli toprağı terra rosa suyu geçiren, orta verimlilikte bir topraktır.
• Doğal bitki örtüsü kışın yaprağını dökmeyen maki denilen kısa boylu ağaçlardır. Bu ağaçlar yaz kuraklığına dayanıklı, don olaylarına dayanıksızdır.

Görüldüğü Yerler

• En belirgin olarak Akdeniz çevresi ve Güney Portekiz
• Afrika’nın güneyindeki Kap bölgesi (Cape Town)
• Avusturalya’nın güneybatısındaki Perth bölgesi
• Kuzey Amerika’da Kaliforniya kıyıları
• Güney Amerika’da Orta Şili

2. Ilıman Okyanusal İklimi

Orta kuşak karalarının batı kıyılarında, 30^o-60^o Kuzey ve Güney enlemleri arasında, yazların fazla sıcak, kışların fazla soğuk olmadığı, her mevsimi yağışlı bir iklimdir.

Özellikleri

• Yıllık sıcaklık ortalaması 15^oC civarındadır.
• Yıllık sıcaklık farkı ise 14-20^oC civarındadır.
• Oluşumunda Batı Rüzgârları ve sıcak su akıntılarının etkisi vardır.
• Yıllık yağış miktarı 1500 mm’dir.
• Yağış rejimi düzenlidir. Sonbaharda yağışlar artar.
• Yağış şekli, cephesel ve yamaç yağışıdır.

.

Doğal bitki örtüsü yayvan ve iğne yapraklı ağaçlardan oluşan karışık ormanlardır. Ormanların tahrip edildiği yerlerde çayırlar bulunur.

Geniş yapraklı orman örtüsünün altında kahverengi orman toprakları yer alır.

Görüldüğü Yerler

• ABD ve Kanada’nın batı kıyıları
• Avustralya’nın kuzeydoğusu ve Yeni Zelanda
• Batı ve Kuzeybatı Avrupa
• Güney Şili

3. Ilıman Karasal İklim (Step İklimi)

Orta kuşakta denize uzak karaların iç kesimlerinde yazların sıcak, kışların soğuk ve kar yağışlı geçtiği iklimdir.

Özellikleri

• Yıllık sıcaklık ortalaması 12-13^oC civarındadır.
• Yıllık sıcaklık farkı 25-30^oC civarındadır.
• Yıllık yağış miktarı 300-500 mm’ dir.
• Yağış rejimi düzensizdir. En çok yağış ilkbahar mevsiminde görülür. Çünkü ısınma erken başlar. Yağışlar kıyı bölgelere göre çok azalmıştır.
• İlkbahar yağışları konveksiyoneldir.

• Doğal bitki örtüsü bozkırlardır (Step).
• Kahverengi ve kestane renkli step toprakları görülür.

Görüldüğü Yerler

1. Orta ve Doğu Avrupa
2. Asya’nın iç kesimlerinde
3. Kuzey Amerika’nın iç kesimlerinde

4. Sert Karasal İklim

Orta kuşağın soğuk kuşağa komşu olduğu 40^o – 65^o Kuzey enlemleri arasındaki karaların iç kısımları ile yüksek dağlık bölgelerde görülen, yazların kısa, serin ve yağışlı, kışların uzun ve çok soğuk geçtiği iklimdir.

Özellikleri

• Yıllık sıcaklık ortalaması 0-5^oC arasında değişir.
• Yıllık sıcaklık farkı 30-40^oC civarındadır.
• Yıllık yağış miktarı 500-600 mm civarındadır. Karasallıktan dolayı yağış azalmıştır.
• Yağış rejimi düzensizdir. Daha çok yaz mevsiminde görülür. Nedeni ısınmanın geç başlamasıdır.
• Yağışlar konveksiyoneldir.
• Yağışın azaldığı yerlerde çayırlar, biraz arttığı yerlerde iğne yapraklı ormanlar (Sibirya’da tayga denilmektedir.) doğal bitki örtüsünü oluşturur.

• Çayırların bulunduğu yerlerde çok verimli çernezyom denilen kara topraklar, iğne yapraklı ormanların altında da podzol denilen kül rengi topraklar bulunur.

Görüldüğü Yerler

1. Asya’da Sibirya
2. Avrupa’nın doğusu
3. Kuzey Amerika (Kanada)

C. SOĞUK İKLİMLER

Yüksek enlemlerde etkili olan iklimlerdir. Kuru ve soğuk havanın etkisine bağlı olarak yağış azdır. Güneş ışınlarının geliş açısı yıl içinde pek değişmediği için yıllık sıcaklık farkı nispeten azalmıştır. Tundra ve Kutup iklimi olarak ikiye ayrılır.

1. Tundra İklimi

Kuzey Yarım Küre’de 65*-80* enlemleri arasında görülen, yazların serin ve çok kısa, kışların ise çok soğuk ve uzun sürdüğü iklimdir.

Özellikleri

En sıcak ayın ortalama sıcaklığı dahi 10^oC’nin altındadır.

Kışın sıcaklıklar -30^oC ile —40^oC’ye düşer, yıllık sıcaklık farkının 60^oC’ye ulaştığı yerler vardır.

Yıllık yağış 200-250 mm civarındadır.

Yağış rejimi düzensizdir. En çok yağış yaz mevsiminde düşer.

Doğal bitki örtüsü otlar, çalılıklar ve yosunlardan oluşan tundralardır.

Toprakları, yılın büyük bölümünde donmuş hâldedir (Tijale). Kısa yaz döneminde toprağın üst kısmındaki buzlar çözülür, toprak çamur hâle dönüşür. Bu topraklara tundra topraklar denir. Verimsizdirler. Tarım yapılamaz.

2. Kutup İklimi

Her iki yarım kürede 70^o – 90^o enlemleri arasında görülen, her mevsimi soğuk ve az yağışlı bir iklimdir.

Özellikleri

Sıcaklık ortalaması bütün yıl 0“C’nin altındadır.

Sıcaklık —40^oC’nin altına düşer, yıllık sıcaklık farkı 30^oC dolaylarındadır. Bu bölgelere buz çölleri de denir.

Yüksek basınç ve soğuk hava nedeniyle yağış azdır, tamamı kar şeklindedir.

Düşük sıcaklık nedeniyle yağış rejimi, bitki örtüsü ve toprak çeşidinden söz edilemez.

Görüldüğü Yerler

1. Güney Yarım Küre’de Antarktika
2. Kuzey Yarım Küre’de Grönland Adası

Örnek Sorular:

Soru: Yazları sıcak ve kurak, kışları ılık ve yağışlı olup bitki örtüsü; kısa boylu sert yapraklı ve kuraklığa dayanıklı makidir. Buna göre özellikleri verilen iklim aşağıdakilerden hangisidir?
A) Ekvatoral
B) Savan
C) Akdeniz
D) Muson
E) Ilıman okyanus

Soru: -Her mevsim yağışlıdır.
– Yıllık sıcaklık farkı azdır.
– Yağış miktarı fazladır.
Yukarıda bazı özellikleri verilen iklim tipi aşağıdakilerden hangisidir?
A) Ilıman okyanus iklimi
B) Tundra iklimi
C) Step iklimi
D) Karasal iklim
E) Akdeniz iklimi

Soru: Günün en soğuk saati, sabah güneşin doğmasına yakın saatlerdir.
Bu durumun nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
A) Buharlaşmanın artması
B) Nem oranının sürekli artması
C) Gece boyunca yerin ısı kaybetmesi
D) Soğuk rüzgarların esmesi
E) Basıncın yüksek olması

Soru: – Okyanus akıntıları ile birlikte ılıman okyanus iklimini oluştururlar.
– Ekvatoral bölgenin doğusuna yağış bırakırlar.
– Dünyanın yıllık hareketine bağlı olarak meydana gelen devirli rüzgarlardır.
– Batı rüzgarları ile karşılaşıp cephe yağışlarına neden olurlar.
Yukarıda hangi rüzgarın özelliği verilmemiştir?
A) Batı rüzgarı   B) Muson rüzgarı
C) Alize rüzgarı  D) Meltem rüzgarı
E) Kutup rüzgarı

Soru: – Ayşegül, gezmek için gittiği bir Güney Yarım Küre ülkesinde palmiyeler, muz ağaçları ve kakao bitkisiyle karşılaşmıştır.
– Şimal ise, gittiği bir Kuzey Yarım Küre ülkesinde defne, zakkum, koca yemiş gibi bitkiler görmüştür.
Buna göre, bu iki arkadaşın gittikleri yerlerin iklim özellikleriyle ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi kesinlikle söylenemez?
A) Ayşegül’ün gittiği yerde kimyasal çözülme daha etkilidir.
B) Şimal’in gittiği yer zeytin yetiştirmeye uygun bir iklimdir.
C) Ayeşegül’ün gittiği yerde sıcaklık ortalaması daha yüksektir.
D) Şimal’in gittiği yerde yaz kuraklığı yaşanır.
E) Ayşegül’ün gittiği yer Batı Avrupa ülkesidir.