Damarlar
Atardamar, kılcal damar ve toplardamar olmak üzere 3 çeşit damar vardır. Toplardamarın yapısı atardamarın yapısına çok benzer, ancak toplardamarın bağ doku tabakasında az miktarda lif bulunurken, atardamarda çok miktarda lif bulunur. Ayrıca toplardamarın düz kas tabakasında elastik lifler yoktur ama atardamarın düz kas tabakasında çok miktarda elastik lif bulunur. Elastik lifler, atardamarda yüksek basınca karşı dayanıklılık sağlar ve esneyerek kanın damarda ilerlemesini kolaylaştırır.
Atar damar
- 3 tabakalıdır ve kapakçık taşımaz.
- Akciğer atardamarı ve göbek bağı atardamarı kirli kan taşır. Diğer bütün atardamarlar temiz kan taşır
Toplardamar
3 tabakalıdır. Toplardamarda kanın ilerlemesini kolaylaştıran kapakçıklar bulunur. Örneğin ayak toplardamarlarından kanın kalbe geri dönmesi zor olduğu için, bu damarların içinde kapakçıklar bulunur. Hareket ettiğimizde toplardamarlar sıkıştırılır ve içindeki kan ilerler, kapakçıklar sayesinde de kanın geri akması önlenir. Kapakçıkların çalışmasındaki aksaklık sonucunda ayak toplardamarları şişer. Bu hastalığa varis denir. Kalbin üstünde yer alan, üst ana toplardamar ve akciğer toplardamarında kapakçık yoktur.
Akciğer toplardamarı ve göbek bağı toplardamarı temiz karı taşır. Diğer bütün toplardamarlar kirli kan taşır.
Kılcal damar
- Sadece tek katlı yassı epitelden (endotel) oluşur. Ayrıca kapakçık taşımaz.
- Madde alış verişinin olduğu tek damar çeşididir. Yani herhangi bir maddenin kandaki değerinin artışı ya da azalması, sadece kılcal damarda olur.
- Bir kılcal damarın çapı azdır ama vücuttaki toplam kılcal damar çapı diğer damarlara göre daha fazladır. Çünkü kılcallar, bir ağ gibi bütün vücudu sarmıştır.
- Tek bir atardamarda bulunan kan, çok sayıda kılcal damara yayılır. Bu yüzden kılcal damarda kanın akış hızı çok yavaştır. Kılcallardaki kan, toplardamara geçince tekrar bir damarda toplandığı için kanın akış hızı artar. Ayrıca toplardamarın yapısındaki düz kasların hareketi ve kalbin kulakçıklarının gevşemesiyle oluşan emme kuvveti de kanın toplardamardaki akış hızını arttırır.
Toplardamarda kanın ilerlemesini etkileyen faktörler
- Yer çekiminin etkisi: Kalbin üstündeki damarlarda kanın ilerlemesini sağlar.
- Toplardamarın çevresindeki çizgili kasların hareketi: Kol ve bacaklardaki kasılmalar toplardamarı sıkıştırdığı için kanı ilerletir.
- Toplardamarın yapısındaki düz kasların hareketi: Toplardamarda bulunan düz kasların kasılması kanı ilerletir.
- Tek yöne açılan kapakçıklar: Toplardamarda bulunan kapakçıklar kanın geri dönüşünü engeller. Üst ana toplardamar ve akciğer toplardamarında yoktur
- Göğüs kafesindeki basınç değişiklikleri: Soluk alma sırasındaki kasılmalardan dolayı göğüs kafesinde basınç değişiklikleri olur ve kan toplardamarda ilerler. Ayrıca kulakçıkların gevşemesiyle oluşan emme kuvveti de toplardamardaki kanı çeker.
KILCAL DAMARDA MADDE ALIŞ VERİŞİ (Starling hipotezi)
Bu hipoteze göre kılcal damardaki madde alışverişinde 2 basınç etkilidir.
1. Kan basıncı (KB): Kanın damara yaptığı itme kuvvetidir.
2. Osmotik basınç (O.B): Kanın maddeyi çekme kuvvetidir.
Eğer kan basıncı (itme kuvveti) > Osmotik basınç (çekme kuvveti) olursa, kan damarından doku hücrelerine doğru su, besin ve oksijen gibi maddeler geçer. K.B (itme kuvveti) < O.B (çekme kuvveti) olursa, o zamanda doku hücrelerindeki karbondioksit gibi atık maddeler kana geçer.
Doku sıvısının artmasına ödem (şişlik) denir.
Ödemin sebepleri:
1. Kan basıncının artması
2. Protein eksikliği ve buna bağlı olarak kanın osmotik basıncının düşmesi
3. Lenf damarlarının tıkanması (doku sıvısının çoğunu kana geri getiren lenf damarlarıdır. Çünkü damardan madde çıkışı kolay ama dönüşü zordur)
4. Kılcal damar geçirgenliğinin artması (madde geçirgenliğinin artması, kılcaldan madde çıkışını madde dönüşüne göre daha çok etkiler. Bu yüzden ödem olur)
5. Yanıklar, bakteri toksinleri, böbrek yetmezliği ve yangı (iltihap) gibi faktörlerde ödeme sebep olabilir.
6. Aşırı tuzlu besin almakta doku sıvısında tuz birikimine neden olduğu için ödeme sebep olabilir.
