Basınç Kuşakları

• Tanımı: Yeryüzünde, aynı basınç değerine sahip olan noktaları birleştiren eğrilere izobar (eş basınç eğrisi) denir. Aynı izobarların oluşturduğu kuşaklara ise basınç kuşakları denir.
• Oluşum nedenleri: Basınç kuşakları, sıcaklık ve Dünya’nın dönme hareketi gibi faktörlerin etkisiyle oluşur.
• Sınıflandırma: Basınç kuşakları, oluşum nedenlerine göre iki gruba ayrılır: Termik ve dinamik basınç kuşakları.

1. Termik Basınç Kuşakları

Yer’in şekline bağlı olarak yeryüzünün ısınması ve soğuması sonucu oluşan basınç merkezleridir.

a. Ekvatoral termik alçak basınç kuşağı (Tropikal TAB)

0°-10° enlemleri arasında, denizlerde ve yükseltisi az olan karalar üzerinde oluşur. Ekvatoral bölge sıcak olduğu için ısınan hava genleşerek yükselmekte ve yere yaptığı basınç azalmaktadır. Yıl içinde sıcaklık fazla değişmediği için basınç da fazla değişmez. Ancak yazın kuzeye, kışın güneye genişler. Yükselen hava soğuduğu için bol yağış sağlar.

b. Kutuplar termik yüksek basınç kuşağı (Polar TYB)

80°- 90″ enlemleri arasında oluşur. Soğuyan hava ağırlaşıp alçaldığı için basınç artar. Ayrıca yer çekiminin burada fazla olması da basıncın artmasında etkili olur. Bu yüksek basınç alanı kışın genişler, yazın daralır. Kutuplarda hem buharlaşma az olması, hem de hava alçaldığı için yağış oluşmaz.

2. Dinamik Basınç Kuşakları

Yer`in günlük hareketine bağlı olarak hava yoğunluğunun artmasıyla 30″ enlemlerinde, hava yoğunluğunun azalmasıyla 60° enlemlerinde oluşur. Dünya’nın kendi ekseni etrafında dönmesiyle oluşan sapma (koriolis) kuvvetinin etkisiyle, hava kütlelerinin seyrelmesi ve yığılması sonucu ortaya çıkarlar.

a. Subtropikal dinamik yüksek basınç kuşağı

Ekvatoral bölgede ısınarak yükselen hava kütleleri, buradan kutuplara doğru troposferin üst kesimlerinde üst alizeler halinde yola çıkar. Ancak gerek sapma kuvvetinin artmasından, gerekse havanın soğumasından dolayı 30° enlemlerinde yığılır, Alçalan bu havanın yere yaptığı basınç artar. Alçalan hava ısındığı için nem açığı artar, böylece çöller oluşur. En önemli merkezler Asor ve Hawaii‘dir. Yaz mevsiminde Akdeniz ikliminin görüldüğü alanları da etkisi altına alan bu basınç merkezleri, kuraklığa neden olur.

b. Subpolar dinamik alçak basınç kuşağı

Hava yoğunluğunun azalmasıyla, 60° enlemleri çevresinde oluşur. 30° enlemlerindeki dinamik yüksek basınç merkezinden kutuplara doğru yola çıkan Batı Rüzgârları ile kutuplar çevresindeki termik yüksek basınçtan Ekvator’a doğru yola çıkan Kutup Rüzgârları 60° enlemleri çevresinde karşılaşır ve yükselir, Yükselen havanın yoğunluğu azaldığı için basınç düşer, sıcaklığı azaldığı için yağış oluştururlar. En önemlisi İzlanda alçak basınç merkezidir. Bu basınç merkezinin alanı yazın daralır, kışın genişler.

Not: Kışın kara ve denizlerin farklı ısınmaları aynı enlem Üzerinde farklı basınç koşullarının görülmesine neden olur. Bu nedenle kışın karalar üzerinde yüksek basınç oluşması, DAB kuşağını kesintiye uğratır.

Not: Basınç kuşakları okyanuslar Üzerinde karalara oranla daha düzenli uzanırlar. Bu nedenle karaların daha az yer kapladığı Güney Yarım Küre’de basınç kuşakları, Kuzey Yarım Küreye oranla daha düzenlidir.

Çözümlü Test Soruları

1. Aşağıdakilerden hangisi dinamik yüksek basınç kuşağıdır?
A) Ekvatoral alçak basınç
B) 30° enlemleri yüksek basınç
C) 60° enlemleri alçak basınç
D) Kutup yüksek basınç

Çözüm:
30° enlemlerindeki yüksek basınç, havanın üstten çökmesiyle oluşan dinamik kökenlidir. Doğru cevap B‘dir.

---

2. Sürekli termik alçak basınç kuşağı nerede görülür?
A) Kutup çevreleri
B) 60° enlemleri
C) Ekvator çevresi
D) 30° enlemleri

Çözüm:
Ekvator çevresi sürekli sıcak olduğu için termik alçak basınç alanıdır. Doğru cevap C‘dir.

---

3. 60° enlemlerindeki alçak basıncın nedeni hangisidir?
A) Soğumanın neden olduğu termik köken
B) Hava kütlelerinin karşılaşımı
C) Yerçekiminin az olması
D) Dünya’nın dönüş hızı

Çözüm:
60° enlemlerinde sıcak ve soğuk hava kütlelerinin karşılaşması (polar front) dinamik alçak basınç oluşturur. Doğru cevap B‘dir.

---

4. Aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi yanlıştır?
A) Ekvator – Termik AB
B) 30° Enlemleri – Dinamik YB
C) 60° Enlemleri – Dinamik AB
D) Kutuplar – Dinamik YB

Çözüm:
Kutuplardaki yüksek basınç termik kökenlidir (aşırı soğuma nedeniyle). Doğru cevap D‘dir.

---

5. Sürekli basınç kuşaklarıyla ilgili hangisi doğrudur?
A) Mevsimlere göre yer değiştirirler
B) Yalnızca karalarda etkilidirler
C) Dünya’nın dönüş hareketi ve sıcaklık dağılışına bağlıdırlar
D) Yerel rüzgarları oluştururlar

Çözüm:
Sürekli basınç kuşakları, Dünya’nın şekli ve eksen eğikliği nedeniyle oluşan global sistemlerdir. Doğru cevap C‘dir.