AŞIK TARZI HALK ŞİİRİ
Edebiyatımızda halkın anlayabileceği sade bir dille ve genellikle saz eşliğinde şiirler söyleyen şairlere “ozan, saz şairi, halk şairi veya âşık” denir. Bunların ortaya koyduğu şiirlere de âşık tarzı halk şiiri adı verilir.
Aşık tarzı halk şiirinin genel özellikleri:
- Saz eşliğinde doğaçlama söylenen şiirlerdir.
- Şiirlerin son dörtlüğünde şairin adı veya mahlası geçer.
- Günlük konuşma dili kullanılır.
- Ön hazırlık yapılmadan doğaçlama söylenir.
- Yer yer divan şiiri mazmunlarından yararlanılır.
- Gözlemin öne çıktığı somut bir anlatım benimsenir.
- Genelde dörtlük nazım birimi ve hece ölçüsü kullanılır.
- Usta-çırak ilişkisiyle gelişmiş, “Cönk” lerde toplanmıştır.
- Daha çok, yarım uyak ve redif tercih edilir.
- Şiirler nazım şekillerine ve türlerine göre adlandırılır.
- Aşk, tabiat, ayrılık, ölüm, yiğitlik gibi temalar işlenir.
AŞIK TARZI HALK ŞİİRİ NAZIM ŞEKİLLERİ VE TÜRLERİ
Koşma
“Aşk, sevgi, doğa, ölüm, gurbet, yiğitlik, ayrılık, özlem” gibi temaların işlendiği lirik nitelikli şiirlerdir. İslam Öncesi Dönemdeki “koşuk” nazım şeklinin devamıdır. Divan şiirindeki karşılığı “gazel” dir.
Koşmanın genel özellikleri:
- Genelde hecenin 11’Ii (6+5/4+4+3) kalıbıyla söylenir.
- Dörtlük sayısı genel olarak 3-5/12 arasında değişir.
- Son dörtlüğünde ozan adını ya da mahlasını söyler.
- Uyak düzeni “xaxa, bbba, ccca…” ya da “abab, cccb” şeklindedir.
Koşma türleri:
Koşmalar işlediği konulara göre çeşitli isimler alır. Aşk, sevgi, doğa güzelliği konularını işleyen koşmalara “güzelleme”; savaş, yiğitlik, kahramanlık konularını ele alan koşmalara “koçaklama”; bir kimsenin kusurlarını, hatalarını alaylı bir biçimde ortaya koyan, toplumdaki aksaklıkları eleştiren koşmalara “taşlama”; ölen bir kişinin ardından söylenen koşmalara ise “ağıt” adı verilir.
Semai
Çoğunlukla doğa, güzellik, ayrılık, kavuşma gibi duygusal temaların işlendiği şiirlerdir.
Semainin genel özellikleri:
- Biçimi koşmayla aynıdır.
- Hecenin 8’li ölçüsü ile özel bir ezgiyle söylenen şiirlerdir.
- Dörtlük sayısı genellikle 3-5 arasında değişir.
- Doğa, güzellik, ayrılık gibi lirik temaları işler.
- Aruzla yazılanları da vardır.
Varsağı
Çukurova ve Kahramanmaraş yörelerinde yaşayan Varsak Türkleri tarafından söylenen şiirlerdir.
Varsağının genel özellikleri:
- Biçimi koşmayla aynıdır.
- Yiğitçe seslenişler vardır.
- “Behey, bre, hey” gibi ünlemler kullanılır.
- Çoğunlukla hece vezninin 8’Ii kalıbıyla yazılır.
Destan
Savaş, deprem, yangın, salgın hastalık gibi temalarla ünlü kişilerin serüvenleri gibi sosyal konuları işleyen şiirlerdir.
Destanın genel özellikleri:
- Biçimi koşmayla aynıdır.
- Halk şiirinin en uzun nazım şeklidir.
- Dörtlük sayısı sınırsızdır.
- Kimi destanların dörtlük sayısının yüzü geçtiği bilinmektedir.
- Genellikle hece ölçüsünün 11’li kalıbı kullanılır.
- Şair, son dörtlükte mahlasını söyler.
Halk şiirinde aruz ölçüsüyle oluşturulan nazım şekilleri şunlardır: Divan (divani), selis, semai, kalenderi, satranç, vezniaher
