Türkiye’de Sanayi Kollarının Dağılımı
Türkiye’de hemen hemen bütün sanayi kollarına rastlamak mümkündür. Besin, dokuma, deri, giyim, makine, tütün, içki, çimento, cam, orman ürünleri, metal ve kimya sanayisi ülkemizde rastlayabileceğimiz başlıca sanayi kolları arasında sayılabilir. Sanayi, dünyanın diğer ülkelerinde olduğu gibi Türkiye’de de her yere eşil bir şekilde dağılmamıştır. Çünkü sanayinin dağılışına etki eden doğal ve beşerî faktörler vardır.
Gıda Sanayi
Ham madde hâlindeki besinlerin fabrikalarda ayıklanması, temizlenmesi, işlenmesi ve ambalajlanarak tüketicilere sunulması besin sanayinin ortaya çıkmasını ve gelişmesini sağlamıştır. Türkiye’de dokuma, giyim eşyası ve deri sanayisinden sonra işletme sayısının en fazla olduğu üretim dalı, besin sanayidir.
- Türkiye’de temel besin maddesi olduğu için buğdaydan elde edilen ürünlere dayalı sanayi kuruluşları yaygındır.
- Un, makarna, irmik ve bisküvi fabrikaları en çok İç Anadolu Bölgesi’ndeki büyük kentlerde yer alır.
- Türkiye’de yağ sanayisi, oldukça gelişmiş olup modern tesislere sahiptir. Özellikle zeytinyağı üretiminde Türkiye dünyada ilk sıralarda yer alır. Ege Bölgesi’nin kıyı kesimi, Güney Marmara’da Çanakkale ve Balıkesir ile Gaziantep ve Kilis’te zeytinyağı üretiminde önemli paya sahip yerlerdir. Ayçiçek yağında ise Trakya; margarin yağında Adana, İstanbul, İzmir; mısır özü yağında ise Akdeniz -Adana Bölümü ön planda yer alır.
- Süt ürünleri (peynir, tereyağı, yoğurt, ayran, ve süt tozu) fabrikaları ile et kombinaları; Kars, Erzurum, Trabzon, Bursa, Edime, Diyarbakır, Şanlıurfa, Mardin ve Konya’da gelişmiştir. Ayrıca tavuk kombinaları genellikle büyük şehirlere yakın yerlerde gelişmiştir.
- Meyve, sebze, salça, meyve suyu ve konsantreleri, yer fıstığı, fındık işleme, su ürünleri, şeker ve çay fabrikaları ise çoğunlukla üretime yakın alanlarda yer alır.
- Şeker sanayisi ise Cumhuriyet’in ilk yıllarından itibaren gelişmeye başlamıştır. Bu konuda Türkiye kendi iç tüketim ihtiyacını karşıladığı gibi bir miktar ihraç da yapabilmektedir.
Dokuma, Deri ve Giyim Sanayi
Türkiye’de pamuk tarımı ve hayvancılık faaliyetlerinde gelişmiş olması, dokuma ve deri işletmeciliği faaliyetlerinin gelişmesine olanak sağlamıştır.
- Türkiye’de pamuklu dokuma faaliyetleri özel sektör tarafından yürütülmektedir Ülkede bulunan pamuk ipliği ve pamuklu dokuma tesislerinin büyük bölümü pamuk ekim alanlarına yakın olan Adana, İzmir, Denizli, Aydın, Antalya, Manisa, Gaziantep gibi illerde kurulmuştur. İstanbul, Bursa ve Kayseri gibi illerde ise bu sanayi kolunun gelişmesi ham madde temininin kolay olmasından kaynaklanmaktadır.
- Türkiye’de yünlü dokuma sanayisi genellikle küçük ve orta büyüklükteki işletmeler şeklinde yürütülmektedir. Yün ipliği, yünlü kumaş dokuma, yünlü örme işleri, halıcılık ve kilimcilik yünlü dokuma sanayisinin başlıca alanları arasında yer almaktadır. İstanbul, Kocaeli (Hereke), Bursa, İzmir, Manisa, Uşak, Isparta, Kayseri ve Gaziantep Türkiye’de yünlü dokuma sanayisinin geliştiği başlıca merkezlerdir.
- Türkiye’deki geleneksel el sanatları arasında yer alan halıcılık ve kilimcilik faaliyetleri; Isparta, Kayseri (Bünyan), Manisa (Demirci, Gördes, Kula), Kocaeli (Hereke) ve Uşak’ta gelişmiştir. Bu bölgelerde üretilen el yapımı halı ve kilimler yurt dışına ihraç edilmektedir.
- Suni ipek üretimin artması ile son dönemlerde büyük oranda gerileyen ipekli dokuma sanayisi Türkiye’de İstanbul, Bursa ve Gemlik’te gelişmiştir.
- Türkiye’deki en önemli sanayi kollarından biri olan hazır giyim (tekstil) sanayisi hem ihracat gelirlerine sağladığı katkı hem de yarattığı istihdam olanakları nedeniyle büyük öneme sahiptir. Türkiye hazır giyim sektöründe dünyanın önemli ihracatçıları arasında yer alır. Ülkede tekstil, hazır giyim ve örme sanayisi; genellikle pazar ve ulaşım koşullarının elverişli olduğu İstanbul, İzmit, Bursa, İzmir, Ankara ve Adana gibi büyük şehirlerde gelişmiştir. Giysi, ayakkabı, çanta, cüzdan gibi ürünlerin üretildiği deri sanayisi e başta İstanbul olmak üzere İzmir, Bursa, Bolu, Uşak ve Tekirdağ illerinde gelişmiştir.
Maden Sanayi
Maden işleme ya da metalurji sanayi, metallerin cevherlerinden ayrılması, arıtılarak kullanılabilir hâle getirilmesiyle uğraşır.
- Demir – çelik, metalurji sanayisinin en önemli koludur. Kırıkkale, Karabük, İskenderun, Ereğli ve Sivas ile İzmir’de (özel) demir – çelik fabrikaları mevcuttur.
- Ergani, Murgul ve Samsun’da bakır; Seydişehir’de alüminyum; Kayseri’de çinko – kurşun; Antalya ve Elazığ’da ferro krom üretim tesisleri vardır.
Makine Sanayi
Makine sanayisi; ulaşım araçları yapımı, elektrikli makinelerin imalatı, tarım aletleri yapımı, savunma sanayisine ait araçların imalatı gibi kollardan oluşmaktadır. Türkiye’de makine sanayisinin en önemli kolunu otomotiv sanayisi oluşturmaktadır.
Türkiye’de otomotiv sektöründe ilk tesis, 1954 yılında montaj üretime bağlı olarak İstanbul Tuzla’da kurulmuştur. İlk yerli Türk otomobili, Devrim adıyla Eskişehir Lokomotif ve Motor Endüstri Tesisleri’ne, imal edilmiştir. Ancak yerli otomobil alanında ilk gerçek girişim, 1966 yılında “Anadol” marka otomobil üretimi ile başlamıştır. Yaklaşık 16 yıl (1966 – 1982) boyunca 87 bin adet binek otomobil üretilmiştir. Türkiye’de günümüzde Bursa, İzmir, İstanbul, Kocaeli ve Sakarya’da otomobil ve yük taşıtları üreten fabrikalar bulunmaktadır. Otomotiv sektörü, Türkiye’nin ihracatında önemli bir paya sahiptir. Türkiye’deki otomotiv sanayisinin önemli alanlarından birini de traktör üretimi oluşturmaktadır. Traktör dışında çeşitli tarım araçları da üretilmektedir. Adapazarı, Ankara, İstanbul, Tekirdağ ve Konya traktör fabrikaları; İstanbul, Adapazarı, Kocaeli, İzmir, Ankara ve Kayseri’de ise tarım araçlarına yönelik otomotiv sanayisi gelişmiştir. Lokomotif üretimi Adapazarı, Eskişehir ve Sivas’ta; ray bakım tesisleri ise Sivas ve Ankara’da yer almaktadır.
Türkiye’de makine sanayisine ait önemli alanlardan birini de gemi yapım sanayisi oluşturmaktadır. Gemi yapımında önemli paya sahip ülkelerden biri olan Türkiye’de İstanbul ile İzmit arasında yer almaktadır. Gölcük, Tuzla, Pendik ve Haliç bu tersanelerden bazılarıdır. Deniz turizmine yönelik yat sanayisinin geliştiği yerlere bakıldığında İstanbul, Antalya ve Bodrum ön plana çıkmaktadır. Türkiye’de birçok sanayi kuruluşunda kullanılan makineler, elektrikli aletler, küçük ev eşyaları ve özellikle de beyaz eşya sanayisinin geliştiği görülmektedir. İstanbul, Ankara, İzmir, Manisa, Bursa ve Gaziantep bahsedilen sanayi tesislerinin ön plana çıktığı illerdir.
Jeopolitik açından önemli bir bölgede yer alan Türkiye’de savunma sanayisi oldukça önemli bir yere sahiptir. Türkiye’de savunma sanayisi alanında çalışmalar yapan birçok tesis ve kurum bulunmaktadır. Makine Kimya Endüstrisi Kurumu (MKEK), Askerî Elektronik Sanayi (ASELSAN), Askeri Pil Sanayii (ASPİLSAN), Hava Elektronik Sanayii (HAVELSAN) bu kurumların başlıcalarıdır. Ayrıca Türk Silahlı Kuvvetlerinin ihtiyacı olan silah, patlayıcı mühimmat gibi malzemeler üreten birçok sanayi tesisi bulunmaktadır. Bu tesislerinin başlıcaları Kırıkkale, Çankırı, Ankara ve Eskişehir illerinde yer almaktadır.
Kimya Sanayi
Kimya sanayisinde birçok farklı ham madde kullanılarak çok sayıda ürün elde edilmektedir. Kimya sanayisinin başlıca alt dallarını petrokimya, ilaç, lastik, gübre, sabun ve deterjan sanayisi oluşturmaktadır.
Petrokimya sanayisinde LPG, benzin, motorin, fuel – oil, jet yakıtı, gaz yağı, madeni yağlar, sentetik lifler, plastik, asfalt, naftalin gibi birçok ürün elde edilmektedir. Türkiye’de petrokimya sanayisiyle ilgili dört büyük rafineri bulunmaktadır.
Türkiye’de bulunan petrol rafinerileri şunlardır:
- İpraş (İzmit)
Aliağa (İzmir)
Orta Anadolu (Kırıkkale)
Batman
Kimya sanayinin önemli bir kolunu da motorlu taşıtlara lastik üreten tesisler oluşturmaktadır. Türkiye’de bu sanayi koluna ait tesisler İzmit, Adapazarı ve Kırşehir’de bulunmaktadır.
Kimya sanayisine ait diğer bir dal olan gübre sanayisine ait birçok tesis de bulunmaktadır. Ancak bu tesislerde üretilen ürünler ülke ihtiyacını karşılayacak düzeyde değildir. Türkiye’de gübre üreten tesisler Bandırma (Balıkesir),Aliağa (İzmir), Kocaeli, İskenderun, Ceyhan (Adana), Mersin,
Kütahya, Gemlik (Bursa), Samsun ve Sivrice’de (Elazığ) bulunmaktadır.
Türkiye’de kimya sanayisinin diğer bir kolu olan ilaç sanayisi ise başla İstanbul olmak üzere Kocaeli ve Tekirdağ’da gelişmiştir.
Kimya sanayisinin ürünlerinden olan sabun ve deterjan üretimine yönelik tesislerin başlıcaları İstanbul, İzmir, İzmit, Balıkesir ve Gaziantep illerinde bulunmaktadır.
Orman Ürünleri ve Mobilya Sanayisi
Kâğıt, kereste, lif levha, yonga levha, parke, sunta ve kontrplak başlıca orman ürünleridir. Ham madde olarak ormanlardan elde edilen odunların kullanıldığı orman ürünleri ve mobilya sanayisine ait tesisler genellikle orman varlığı bakımından zengin olan bölgelerde kurulmuştur. Türkiye’deki kereste ve mobilya fabrikalarının önemli bir bölümü Batı Karadeniz’de bulunmaktadır. Türkiye’de mobilya sanayisine ait tesisler İstanbul, Ankara, Kayseri, İzmir ve Bursa illerinde yoğunlaşmıştır.
Orman ve çeşitli bitkisel ham maddelerin kullanıldığı kâğıt sanayisi Türkiye’deki önemli sanayi kollarından biridir. Türkiye’de kâğıt sanayisine ait başlıca tesisler İzmit, Çaycuma (Zonguldak), Aksu (Giresun), Dalaman (Muğla), Çay (Afyon), Balıkesir, Taşköprü (Kastamonu) ve Taşucu’nda (Mersin) bulunmaktadır.
Taş ve Toprağa Dayalı Sanayi
Çimento, tuğla, kiremit, cam ve cam ürünleri, kireç, alçı ve seramik taş ve toprağa bağlı sanayi kollarından elde edilen başlıca ürünlerdir. Türkiye’de taş ve toprağa dayalı sanayi kolları arasında en gelişmiş olan çimento sanayisidir. Türkiye çimento üretiminde dünyanın önde gelen ülkelerindendir. Ülkenin birçok bölgesinde çimento fabrikaları bulunmaktadır.
Taş ve toprağa dayalı sanayi kollarından bir de cam sanayisidir. Cam beyaz kum olarak adlandırılan kuvars kumunun yanı sıra kireç taşı, sodyum sülfat ve bazı kimyasaldan yararlanılarak üretilmektedir. Kullanım alanı oldukça geniş olan cam birçok ürünün üretiminde doğrudan ve dolaylı olarak kullanılan bir malzemedir.
Türkiye’de ilk cam fabrikası 1934 yılında İstanbul Beykoz’da kurulmuştur. Günümüzde Kırklareli, Tekirdağ, Mersin, Sinop ve Eskişehir illerinde çeşitli şişe ve cam fabrikaları bulunmaktadır.
Türkiye’de özellikle son dönemlerde inşaat sektörünün gelişmesi tuğla ve kiremit sanayisinin de gelişmesini sağlamıştır. Türkiye’de birçok bölgede tuğla ve kiremit fabrikaları bulunmaktadır. Eskişehir, Kütahya, Afyonkarahisar, Uşak, Tokat, Manisa ve İzmir bu fabrikaların yoğunlaştığı illerdendir.
Türkiye’de seramik ve porselenden elde edilen ürünler önemli ihracat ürünleri arasında yer alır. Türkiye’deki seramik ve porselen fabrikalarının önemli bir bölümü Çan (Çanakkale), Bozüyük ve Söğüt (Bilecik), Kütahya, İstanbul, İzmir ve Eskişehir illerinde yer almaktadır.
