İnsan vücudunun her bir noktasına ulaşan sinir sistemi “sinir ağı” olarak nitelendirilmektedir. Denetleyici ve düzenleyici sistemlerin bölümü olan sinir sistemi 2 kısımdan oluşur.
- Merkezi Sinir Sistemi
- Çevresel Sinir Sistemi
MERKEZİ SİNİR SİSTEMİ
Organların yönetimini ve denetimini sağlayan sistem sinir sistemidir. Merkezî sinir sistemi beyin ve omurilikten oluşur. Beyincik ve omurilik soğanı beynin bölümleridir.
BEYİN
Kafatası içerisinde bulunur. Kafatası içerisindeki en büyük sinir sistemi organıdır. Beyin iki yarım küreden oluşmuş girintili çıkıntılı bir yapıya sahiptir. Beyin ile kafatası arasında yer alan zar beyni, darbeden korur. Beynin görevleri aşağıdaki gibi sıralanabilir.
Beynin görevleri
- Duyu organlarından gelen bilgileri değerlendirir.
- Hormonların salgılanma zamanını belirler.
- Konuşma ve istemli hareketlerin oluşmasını sağlar.
- Vücudun su miktarını ayarlar.
- Vücut sıcaklığını ve kan basıncını düzenler.
- Öğrenme, düşünme, hafıza, hayal kurma gibi etkinlikleri düzenler.
- Acıkma, susama, uyku durumlarını düzenler.
BEYİNCİK
Kafatasının arka alt kısmında yer alır. Beyinden küçüktür ancak yapı bakımından beyne benzer. Beyincik: beyin, iç kulak ve iskelet kaslarıyla bağlantılıdır. Beyincik insanlarda ortalama 1 – 1,5 yaşlarında gelişimini tamamlar. Yeni doğan bir bebeğin yürüyememesinin nedeni beyinciğinin gelişimini tamamlamamasıdır. Beyinciğin görevleri aşağıdaki gibi sıralanabilir.
Beyinciğin görevleri
- Vücudun hareket ve dengesini sağlar.
- Kas hareketlerimizin düzenli olmasını sağlar.
OMURİLİK SOĞANI
Boynun üst kısmında yer alır. Soğana benzemektedir ve yüzeyi düzdür. İsteğimiz dışında çalışan iç organları kontrol eder. Zedelenen omurilik soğanı, solunum ve kalp atışının durmasına yani ölüme neden olur. Omurilik soğanının görevleri aşağıdaki gibi sıralanabilir.
Omurilik soğanının görevleri
- Solunum, dolaşım, boşaltım ve sindirim sisteminin çalışmasını düzenler.
- Nefes alma, yutma, öksürme, çiğneme, hapşırma ve kusma gibi olayları kontrol eder.
OMURİLİK
Tüm omurga boyunca yer alır ve kuyruk sokumuna kadar uzanır. Sinir kordonundan oluşan bir yapıdır, yüzeyi düzdür. Vücut organları ile kafatası organları arasındaki ilişkiyi sağlar. Omuriliğin görevleri aşağıdaki gibi sıralanabilir.
Omuriliğin görevleri
- Refleks davranışlarının oluşumunu düzenler.
- Organlar ile beyin arasında bilgi iletimini sağlar.
REFLEKSLER
Vücudumuz bazı olaylara hiç düşünmeden ve çok hızlı bir şekilde tepki verir. Örneğin, vücut sıcaklığımız biraz yükselince terlemeye başlarız. Loş bir ortama girdiğimizde göz bebeklerimiz hemen büyürken, ışığa bakınca aniden küçülür. Gözümüze doğru gelen bir cisim karşısında gözlerimizi farkında olmadan kapatırız. Bu hareketler istemimiz dışında gerçekleşir.
Vücudun ışık, ses ve sıcaklık gibi bazı uyarılara karşı ani ve istemsiz tepki göstermesine refleks denir. Refleksler vücudun kendini korumasını sağlar. Refleksler doğuştan kazanılan (kalıtsal) refleks ve sonradan kazanılan (şartlı) refleks olmak üzere iki gruba ayrılabilir.
Doğuştan Kazanılan (Kalıtsal) Refleksler
Doğuştan kazanılan refleksler nesilden nesile aktarılır. Her insanda aynı şekilde bulunur. Aşağıda kalıtsal reflekslere bazı örnekler verilmiştir.
- İğne batan elin geri çekilmesi
- Yeni doğan bebeğin emme hareketi
- Yüksek sesten irkilme
- Göz bebeğinin fazla ışıkta küçülüp, az ışıkta büyümesi
- Diz kapağının altına vurulursa bacağın öne doğru fırlaması
- Mum alevinden yanan elin geri çekilmesi
Sonradan Kazanılan (Şartlı) Refleksler
Sonradan kazanılan refleksler doğumdan sonra deneyimlerle kazanılır. Sık tekrarlanan davranışlar alışkanlık hâline gelir. Aşağıda şartlı reflekslere bazı örnekler verilmiştir.
- Örgü örme
- Araba kullanma
- Dans etme
- Yüzme
- Bisiklet ve kaykay sürme
- Limon görünce ağzın sulanması
ÇEVRESEL SİNİR SİSTEMİ
Vücudu ağ gibi saran sinirlerden oluşur. Merkezi sinir sistemi ve vücut organları arasındaki sinirsel iletimi sağlar. Çevresel sinir sistemi, beyin ve
omuriliği diğer organlara bağlayan sinirlerden oluşur. Beyin, baştaki duyu organlarına, kaslara ve iç salgı bezlerine sinirler aracılığı ile bağlanır.
Sinirlerimiz; beyin ve omuriliğimizden çıkarak deri, kaş, diş ve kemiklerimizin içi dahil olmak üzere vücudumuzun her yerine dağılır. Sinirlerimizin bilgi taşıma özelliği sayesinde, çevremizde ve vücudumuzda meydana gelen değişimler hakkında bilgi ediniriz.
İÇ SALGI BEZLERİ
Vücudumuzun doku ve organları arasındaki işleyişi denetlemek ve düzenlemek sadece sinir sistemimizin görevi değildir. Organ ve sistemlerimizin çalışmasının denetlenmesi ve düzenlenmesi genellikle sinir sistemimiz ile iç salgı bezlerimizin birlikte çalışması sonucunda gerçekleşir.
İç salgı bezleri görevlerini yavaş gerçekleştirir. Uzun süreli çalışır. Etkisi uzun bir süre devam eder. Sinir sistemi görevlerini çok hızlı gerçekleştirir. Kısa süreli çalışır. Etkisi hemen ortadan kalkar.
İç salgı bezlerimiz, denetleme ve düzenleme görevlerini hormon adı verilen özel salgılar üreterek yerine getirir. İç salgı bezlerinin ürettiği hormonlar, görevlerini düzenleyecekleri organlara kan yoluyla taşınır. Hormonlar büyüme, gelişme, üreme, kandaki mineral ve şeker dengesini sağlama gibi görevleri yapar.
Hipofiz Bezi
Beynin altında nohut büyüklüğünde bir bezdir. Vücudumuzun büyümesini ve gelişmesini düzenler. Diğer salgı bezlerini etkileyerek onların hormon
salgılamasını sağlar. Hipofiz bezinden büyüme hormonu salgılanır. Hipofiz bezinden salgılanan hormonlar iç salgı bezlerinin çalışmasını düzenler, büyümeyi sağlar, iç salgı bezleri ve sinir sistemi arasındaki uyumu sağlar.
Tiroit Bezi
Gırtlağın altında soluk borusunun üstünde bulunur. Tiroit bezinden tiroksin hormonu salgılanır. Tiroksin hormonu vücudumuzdaki kimyasal olayları
(metabolizma), büyüme ve gelişmeyi düzenler.
Pankreas Bezi
Pankreas bezi insülin ve glukagon hormonlarını salgılar. İnsülin hormonu, kandaki şeker miktarı yükseldiğinde şekeri normal değere düşürür, glukagon hormonu kandaki şeker miktarı düştüğünde şekeri normal değere çıkarır.
Böbrek Üstü Bezleri
Her iki böbreğin üstünde bulunur. Böbrek üstü bezleri korku, coşku, heyecan. öfke gibi durumlarda adrenalin hormonu salgılar. Adrenalin hormonu metabolizmayı hızlandırır.
Dişi Eşeysel Bezleri (Yumurtalıklar)
Östrojen ve progesteron hormonlarını salgılar. Ergenlik döneminde dişiye ait özelliklerin ortaya çıkmasını sağlar. Dişilere ait ince ses gelişimini, üreme organlarının gelişmesini, vücut yapısının ve yumurtanın oluşmasını sağlar. Adet döngüsü ve gebelik sürecini düzenleme görevi de vardır.
Erkek Eşeysel Bezleri (Testisler)
Testosteron hormonunu salgılar. Ergenlik döneminde erkeğe ait özelliklerin ortaya çıkmasını sağlar. Sakal ve bıyık çıkmasını, kılların büyümesini, sesin kalınlaşmasını, kemiklerin gelişmesini, spermin oluşmasını ve kaslı bir vücut yapısının oluşmasını sağlar.
