İslamiyet öncesi Türk edebiyatı “sözlü” ve “yazılı” olmak üzere iki kolda gelişmiştir.
Sözlü dönem, yazılı dönem başladıktan sonra da devam eden dönemdir Halk edebiyatında “anonim halk edebiyatı” sözlü dönemin uzantısıdır.
İslamiyet öncesi Türk edebiyatı, öz ve biçim bakımından millî nitelikler taşır ve ürünler dinî törenlerden doğmuştur.
Şiirler, “şölen /toy , sığır , yuğ“ adı verilen törenlerde söylenmiştir.
“Şölen , sığır” ve “yuğ” törenlerinde, ozanlar kopuz çalmışlar; koşuklar, sagular söylemişlerdir.
Ozanlar, aynı zamanda din adamı, büyü ü hekim, oyuncu, müzisyen görevi de üstlenmişlerdir Şairlere, Türklerin çeşitli boyları arasında baksı, kam, ozan, oyun, şaman gibi isimler verilmiştir.
Ürünler, şiir biçimindedir.
Ürünler, anonimdir; yani ilk söyleyeni bilinmemektedir.
Şiirler, hece ölçüsüyle söylenmiştir Hece ölçüsünün daha çok 7’li, 8’li, 12’li kalıpları kullanılmıştır.
Şiirlerde, yabancı etkilerden uzak sade bir dil kullanılmıştır.
Şiirlerde kafiye ve redife yer verilmiş, daha çok yarım kafiye kullanılmıştır.
Şiirlerde nazım birimi olarak dörtlük kullanılmıştır. Uyak düzeni düz uyak şeklindedir: abab/ cccb/ dddb…
Şiirlerde tabiat, aşk, kahramanlık, savaş, yiğitlik, ölüm gibi konular işlenmiştir.
Sav (atasözü), sagu (ağıt) ve koşuk (aşk, doğa ve yiğitlik şiirleri) sözlü dönemin ürünleri arasında yer alır.
İslamiyet öncesi yazılı dönem “Göktürk” ve “Uygur” olmak üzere ikiye ayrılır. Göktürk Dönemi’nde Türk edebiyatının ve dilinin ilk yazılı örneği olan Orhun Yazıtları dikilmiştir. Uygur Dönemi’nde daha çok Maniheizm ve Budizm dinlerinin esaslarını anlatan metinler yazılmıştır.
Savlar
Orjinal Metin Günümüz Türkçesi
- 1 Ennegüge bol ıt yük bolur. 1. Tembele bulut yük olur.
- 2 Evdeki buzağı öküz bolmas. 2. Evdeki buzağı öküz olmaz.
- 3 it ısırmas, at tepmes time. 3. İt ısırmaz, at tepmez derne.
- 4 Kişi alası içtin, yılkı alası taştın. 4. İnsanın alası içinde, hayvanın alası dışındadır.
- 5 Koş kılıç kınga sığmas. 5. Çifte kılıç kına sığmaz.
- 6 Suv içürmesge süt bir. 6. Su içermeze süt ver.
- 7 Tağ tağka kavuşmas, kişi kişige kavuşur. 7. Dağ dağa kavuşmaz, insan insana kavuşur.
- 8 Yılan kendü egrisin bilmes, tevi boynun egri tir. 8. Yılan kendi eğrisini bilmez, deve boynun eğri der.
- (Kaşgarlı Mahmut, Divanü Lügaat-it—Türk, Xl. yy. )
Sagu
Orjinal Metin Günümüz Türkçesi
- Alp Er Tunga öldü mü – Alp Er Tunga öldü mü
- Isız ajun kaldı mu – Kötü dünya kaldı mı
- Özlek öcin aldı mu – Felek öcün(ü) aldı mı
- Emdi yürek yırtılur – Şimdi yürek yırtılır
- Könlüm içün örtedi – Gönlümü içten yaktı
- Yitmiş yaşıg kartadı – Yetmiş yaşça kocattı (kartlaştırdı)
- Kiçmiş özig irtedi – Geçmiş günü arattı,
- Kün tün kiçüp irtehir – Gece gündüz aranır.
