İSİM TAMLAMALARI
Tamlamalar, iki ya da daha fazla sözcükten oluşur.
Tamlamalar kaç sözcükten oluşursa oluşsun tek bir kavramı anlatır.
Tamlamalar ada (isme) denktir, adın girdiği bütün görevlere girer.
Tamlamalar, birer söz öbeğidir.
Tamlamalar “sıfat tamlaması” ve “isim tamlaması” olmak üzere ikiye ayrılır.
Bazı dil bilgisi kitaplarında “isim takımı” terimiyle karşılanan isim tamlaması, “tamlayan” ve “tamlanan” olmak üzere iki ögeden oluşur.
Genellikle “tamlayan” önce, “tamlanan” sonra gelir; yani birinci isim “tamlayan”, ikinci isim “tamlanan” olur.
Tamlayan
- Yardımcı ögedir.
- “-ın, -in, -un, -ün” tamlayan eklerini alır.
- Tamlayan eki “ilgi eki” olarak da adlandırılır.
- Ben ve biz kişi adıllarında tamlayan eki “-im” biçiminde kullanılır.
Tamlanan
- Asıl ögedir.
- “-ı, -i, -u, -ü” ekleri tamlanan eki olarak kullanılır.
- Tamlanan ekleri aynı zamanda iyelik ekidir.
- “-ım, -ın, -ımız, -ınız, -ları” iyelik ekleri de tamlanan ekidir.
1) Belirtili İsim Tamlaması
Hem tamlayanın hem de tamlananın tamlama eklerini aldığı isim tamlamasıdır.
Tamlayan “-ın, -in, -un, -ün” eklerinden birini, tamlanan “-ı, -i, -u, -ü” eklerinden birini alır.
“Ben” ve “biz” kişi zamirleri tamlayan olduğunda tamlayan eki “-im” olarak kullanılır. (benim sözüm, bizim evimiz)
Kişi zamirlerinin tamlayan olduğu durumlarda tamlanan eki kişi zamirine bağlı olarak değişir. (sizin eviniz, senin gözlerin, bizim hayatımız, benim gönlüm)
Tamlanana sorulan “neyin” ve “kimin” sorularına tamlayan genellikle cevap verir.
Aşağıdaki altı çizili sözler belirtili isim tamlaması örneğidir.
- Uzanmışım kalmışım yaylının şiltesine.
- Rüzgarın önüne katılmışım ben.
- Ben ta senin yanında hasretim sana.
- Aşsam zamanı hasretin encamı gelmeden.
- Benim sadık yarim kara topraktır.
- Az sürer gerçi fakir Üsküdar`ın saltanatı.
- Güneşin vehmi saraylar yaratır camlardan.
- Dalgın duyuyor rüzgarın ahengini dal dal.
- Görmüş ve geçirmiş denizin kalbine sindi.
- Kerpetenlerle surun dişleri sökülecek.
Örnek Soru: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir isim tamlaması kullanılmıştır?
A) Kardeşimin böyle bir şey yapacağını sanmıyordum.
B) Okulunun ne zaman açılacağını bile bilmiyordu.
C) Arkadaşının kitabını bulamayınca çok üzüldü.
D) Evinin düzenli olmasına özen gösterirdi.
E) Sarsıntının önce nerede duyulduğu öğrenilemedi.
Çözüm: C seçeneğindeki “arkadaşının kitabı” ifadesi belirtili isim tamlamasıdır.
2) Belirtisiz İsim Tamlaması
Tamlayanın tamlama eki almadığı, tamlananın ise aldığı tamlama türüdür.
Tamlanan “-ı, -i, -u, -ü” eklerinden birini alır.
Tamlanana sorulan “ne” sorusuna tamlayan genellikle cevap verir.
Belirtisiz isim tamlamalarında tamlanan eki kaldırılınca tamlama bozulur: çınar ağacı > çınar ağaç, ders kitabı > ders kitap…
Belirtisiz isim tamlamalarında tamlayan ve tamlanan arasında çeşitli anlam ilişkileri vardır:
Tamlayan tamlananın türünü, kullanım amacını belirtir:
Armut ağacı, ders kitabı, ekmek bıçağı, dikiş iğnesi…
Görev, kurum, kuruluş, yer adı:
Belediye başkanı, Ankara Kalesi, Ziraat Bankası
Tamlayan tamlananın sebebini bildirir:
Sel felaketi, sinir hastalığı, deniz tutması, deprem yıkıntıları…
Tür ilgisi, varlığın yetiştiği, bulunduğu yer:
Van kedisi, Rize çayı, Hindistan cevizi, Antep fıstığı…
Tamlayan tamlananın neden yapıldığını belirtir:
Gül reçeli, bulgur pilavı, salatalık turşusu, irmik tatlısı…
Tamlayan ile tamlanan arasında araç ilgisi olur:
Tren yolculuğu, vapur gezisi…
Tamlanan tamlayanın niteliğini belirtir:
Ayva sarısı, cehennem sıcağı…
Mecaz anlam ilgisi:
Hüzün yağmuru, yalnızlık denizi, umut ışığı…
Yer ve zaman ilgisi olabilir:
Yaz elması, kış armudu, taş ocağı, savaş alanı…
Benzerlik ilgisi:
Sevgi denizi, parmak üzümü, laf salatası…
Belirtisiz isim tamlaması bazen sıfat tamlaması ile karıştırılabilir. Şimdi “sıfat tamlaması” ve “belirtisiz isim tamlaması”nı birbirinden ayırt etmeyi öğrenelim:
Belirtisiz İsim Tamlaması
“Çocukluk yılları güzeldir.” cümlesindeki ‘çocukluk yılları’ belirtisi sim tamlamasıdır. “Yılları” sözcüğündeki “-ı” ekini çıkardığımızda “çocukluk yıllar” biçimi ortaya çıkıyor, bu ifade anlamsız olduğu için tamlamamızı isim tamlaması sayacağız.
Not: Belirtisiz isim tamlamasını ayırt etmek için tamlanan ekini çıkarıp tamlamanın anlamlı olup olmadığına bakmak yeterlidir.
Sıfat Tamlaması
“Yıllık planı inceledim.” cümlesindeki “yıllık plan” sıfat tamlamasıdır. “Planı” sözcüğündeki “-ı ekini çıkardığımızda
“yıllık plan” biçimi ortaya çıkar, bu ifade anlamlı olduğu için tamlamamızı sıfat tamlaması sayacağız.
Not: Sıfat tamlamasını ayırt etmek için tamlanana “nasıl” sorusu sorulur, yanıt alınırsa tamlamamız sıfat tamlaması olur.
3) Zincirleme İsim Tamlaması
En az üç ismin bir araya gelmesiyle oluşan isim tamlamasıdır.
Bir isim tamlamasının sonuna ya da başına bir isim daha getirilerek oluşturulur.
İki isim tamlamasının bir araya getirilmesiyle de oluşturulabilir.
Tamlanan, mutlaka tamlanan eki alır.
Tamlayanı belirtisiz isim tamlaması olan zincirleme isim tamlaması (belirtisiz isim tamlaması + ad)
Tamlananı belirtisiz isim tamlaması olan zincirleme isim tamlaması (ad + belirtisiz isim tamlaması)
Hem tamlayanı hem tamlananı belirtisiz isim tamlaması olan zincirleme isim tamlaması (belirtisiz isim tamlaması + belirtisiz isim tamlaması)
Tamlayanı belirtili, tamlananı belirtisiz isim tamlaması olan zincirleme isim tamlaması (belirtili isim tamlaması + belirtisiz isim tamlaması)
Zincirleme isim tamlaması tamlayanı, tamlananı ya da tamlamanın tamamı sıfatla belirtilmiş/nitelenmiş “karma tamlama” ile karıştırılabilir. İkisini ayırt etmek için tamlamada yer alan sıfatlar bulunur ve çıkarılır, geriye kalan kısmın zincirleme mi yoksa belirtili ya da belirtisiz isim tamlaması olup olmadığına bakılır. Şimdi uygulama yapalım:
- “Yoksul çocukların umutsuz bekleyişi” biçim olarak zincirleme isim tamlaması gibi durmaktadır ancak değildir çünkü “yoksul” ve “umutsuz” sözcükleri sıfattır, ikisini çıkardığımızda “çocukların bekleyişi” tamlaması kalıyor, o da zincirleme değil belirtili isim tamlamasıdır.
- “Köhne Üsküdar’ın dost ışıkları” biçim olarak zincirleme isim tamlaması gibi durmaktadır ancak değildir. Çünkü “köhne” ve “dost” sözcükleri sıfattır, bu sözcükleri çıkardığımızda “Üsküdar’ın ışıkları” tamlaması kalıyor, o da zincirleme değil belirtili isim tamlamasıdır.
Çözümlü Soru: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde zincirleme ad tamlaması vardır?
A) Filmdeki olaylar İsviçre sınırında geçiyor.
B) Kitapları, türlerine göre ayırarak kitaplığa yerleştirdim.
C) Gelecek yıl yaz tatilini Antalya’da geçireceğiz.
D) Sanatçı, ilk sergisini önümüzdeki hafta İstanbul’da açacakmış.
E) Serüven romanlarının okuyucusu her yıl biraz daha artıyor.
Çözüm: E seçeneğindeki “serüven romanının okuyucusu” zincirleme isim tamlamasıdır.
Çözümlü Soru: (I) Adı Rahmi Kaya idi ama aile dostları, yakınları ona “kadife yanak” derlerdi. (II) Sapsarı saçlar, kıpkırmızı yanaklar; bal rengi, gülen gözler. (III) Yerinde duramayan, şirin mi şirin bir afacan ama haylaz değil. (IV) Kaybolduğunda aramaktan, ona ağabeylik yapmaktan çocukluğumu bilemedim. (V) Gördüğüm, bildiğim oyunların çoğunu oynamaya vakit bulamadım çünkü ben büyüktüm, küçük kardeşime sahip çıkmalıydım.
Bu parçada numaralanmış cümlelerin hangisinde “sıfat tamlaması” yoktur?
A) I B) II C) III D) IV E) V
Çözüm: l. cümlede “kadife yanak”; ll. cümlede “sapsarı saçlar”, “kıpkırmızı yanaklar”, “bal rengi, gülen gözler”; lll. cümlede ”Yerinde duramayan, şirin mi şirin bir afacan”; V. cümlede ”küçük kardeşime”, “gördüğüm, bildiğim oyunlar” ifadeleri sıfat tamlamasıdır.
IV. cümlede herhangi bir sıfat tamlaması yoktur. Cevap D seçeneğidir.
İsim ve Sıfat Tamlamalarıyla İlgili Özellikler ve Uyarılar
1) Zamirler, isim tamlamasında tamlayan veya tamlanan olarak görev alabilir.
Çözümlü Örnek Soru: İsim tamlamalarında zamirler de tamlayan olur.
Aşağıdakilerin hangisinde bu kurala uygun bir örnek vardır?
A) Onun kardeşi de köyde öğretmenmiş.
B) Çeşmenin başında büyük bir kalabalık toplandı.
C) Yolcunun çantasını bulup getirmişler.
D) Kapının önünde yaşlı bir adam duruyordu.
E) Otobüs durağında bizden başka kimse yoktu.
Çözüm: A seçeneğindeki “onun kardeşi” sözü belirtili isim tamlamasıdır. Tamlamanın tamlayanı olan “onun” sözcüğü kişi zamiridir.
2) Kişi zamirlerinin tamlayan olduğu isim tamlamalarında tamlayan düşebilir. ÖSYM, sorduğu bir soruda bu durumu “tamlayanı düşmüş ad tamlaması” olarak adlandırmıştır.
Çözümlü Örnek Soru: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde tamlayanı düşmüş bir isim tamlaması vardır?
A) Önce kendi işini bitir, bana sonra yardım edersin.
B) Onların yeni aldıkları evi gördün mü?
C) Sen her zaman buraları çok sevdiğini söylemez miydin?
D) Bu cüzdanı, kardeşi yolda bulmuş.
E) Söylendiğine göre, bu yıl Ankara’da su sıkıntısı olmayacakmış.
Çözüm: D seçeneğindeki “kardeşi” sözcü nün tamlayanı düşmüştür. “Kardeşi” sözcüğünün başındaki “onun” tamlayanı düşmüştür. Cevap D seçeneğidir.
3) Zamirlerle kurulan isim tamlamalarında kimi zaman tamlanan düşer.
“Sizin hiç babanız öldü mü / Benim bir kere öldü kör oldum.” dizelerinde geçen “benim” sözcüğü aslında “babam” sözcüğüyle tamlama oluşturmaktadır ancak “babam” sözcüğü yani tamlanan düşmüştür.
Uyarı/Not: Tamlayanı ve tamlananı düşmüş kullanımlar, isim tamlaması olarak kabul edilmez. ÖSYM, “tamlayanı düşmüş ad tamlaması” veya “tamlananı düşmüş ad tamlaması” ifadelerini kullanmıştır.
4) İsim tamlamalarında tamlanan tamlayan içinden “seçme” bildiriyorsa tamlayan eki “-ın” yerine “-dan” eki kullanılabilir fakat “seçme” bildirmiyorsa bütünü belirtiyorsa “-ın” yerine “-dan” ekini kullanmak anlatım bozukluğuna yol açar.
- Genç sporcular, sözlerimden birine alınmış.
- Çocuklardan birkaçı dün gelmedi.
- İsyancılardan bazısı etkisiz hale getirildi.
- Aşağıdakilerden hangisi doğru değildin?
5) Türkçede önce tamlayan, sonra tamlanan kullanılır fakat bazı isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan yer değiştirebilir. Yani, kimi isim tamlamalarında tamlanan, tamlayandan önce söylenebilir.
- Dante gibi ortasındayız ömrün.
Bu dizede “ömrün ortası” belirtili ad tamlamasında tamlayan ile tamlanan yer değiştirmiştir.
- Ben, kimsesizler seyyahı, meçhuller caddesinin
- Ben yankısından kaçan çocuk, kendi sesinin
- Ben, usanmaz bekçisi, yolcu inmez hanların
- Ben, tükenmez ormanı, ısınmaz külhanların
- Ben, aynasıyım tarihte kalmış bütün aşkların
- Sırtına Sakarya’nın, Türk tarihi Vurulur
6) İsim tamlamalarında bir tamlayan birden çok tamlanan için kullanılabilir. Bu tamlamalara “tamlayanı ortak ad tamlaması” adı verilir.
- “Caminin avlusu ve minaresi” tamlamasında bir tamlayan birden çok tamlanan için kullanılmıştır.
7) İsim tamlamalarında bir tamlanan birden çok tamlayan için kullanılabilir. Bu tamlamalara “tamlananı ortak isim tamlaması” adı verilir.
“Romanın ve hikayenin işlevi” tamlamasında bir tamlanan birden çok tamlayan için kullanılmıştır.
- Kır ve dağ çiçeklerini istiyorum. (Tamlananı ortak isim tamlaması)
- Bu dünyanın direği, merhameti yok. (Tamlayanı ortak isim tamlaması)
- Yaratıcılığın, duygusallığın, ahengin adıdır şiir. (Tamlananı ortak isim tamlaması)
- Dervişin fikri ne ise zikri de odur. (Tamlayanı ortak isim tamlaması)
- Romanın ve hikayenin özelliklerini açıkladı. (Tamlananı ortak isim tamlaması)
8) İsim tamlamaları cümlede sıfat veya zarf göreviyle kullanılabilir.
9) Belirtisiz isim tamlamalarında tamlayan cümleden veya fiilden oluşabilir.
- Çoktandır tez dönerim cevapları veriyorum.
- Deprem olacak söylentisi halkı korkuttu.
- Sakın kıpırdamayın uyarısı herkesi korkuttu.
- Seni seviyorum sözü ruhunu okşadı.
- Kardeşin yarın gelecek haberi onu mutlu etti.
- Çok biliyorum havası ile insanları bezdirdi.
Çözümlü Örnek Soru: Aşağıdakilerin hangisinde isim tamlamasının unsurlarından biri cümle biçimindedir?
A) Ağaçların çiçeklenip ekinlerin büyümeye başladığı günlerde köyüne gitmek ister, çocukluk günlerine dönmenin arzusuyla yanıp tutuşurdu.
B) Tarih bilinci, bir bakıma geçmişin olgularını günümüzün evrensel düşüncesi ve dünya görüşüyle yeniden ele almak demektir.
C) Uzun boylu, zayıf bir adam olan profesör; koltuğunun altında tuttuğu kalın kitabı çantasına usulca yerleştirdi.
D) Açık balkon kapısından içeri süzülen akşam esintisi, çiçeklerin kokusunu evin yanı başındaki bahçeden odasına taşıyordu.
E) Düşman şehre yaklaşıyor haberi, kelimenin tam anlamıyla tarifsiz bir panik içindeki halk arasında hızla yayılıyordu.
Çözüm: E seçeneğindeki “düşman şehre yaklaşıyor haberi” tamlamasında “düşman şehre yaklaşıyor” cümlesi tamlayan olarak kullanılmıştır. Cevap E seçeneğidir.
10) Bazı isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan arasına sözcük ya da sözcükler girebilir. Tamlayan ile tamlanan arasına giren sıfat tamlananı belirtir ya da niteler.
Not/Uyarı: Belirtisiz isim tamlamasında tamlayan ile tamlanan arasına sıfat girmez, araya sıfat getirilmesi anlatım bozukluğuna yol açan Sıfat belirtisiz isim tamlamasından önce getirilmelidir, tamlamanın başına gelen sıfat tamlamanın tamamını belirtir ya da niteler.
Maliye eski bakanı (Yanlış) – Eski maliye bakanı (doğru)
Belediye eski başkanı (Yanlış) – Eski belediye başkanı (doğru)
- İkimiz bir fidanın güller açan dalıyız.
- Adamın kocaman eli radyoya uzandı.
- Türkülerin yanıktır yüzü.
- Bu emel gurbetinin yoktur ucu.
- Yüreğinin yorgun sesini dinledim.
- Kitabın tarih kokan sayfalarını çevirdi.
- Hayatın güç yönlerini de görmelisin.
- Yazarın son eserini okudum.
Çözümlü Örnek Soru: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde arasına sözcük ya da sözcükler girmiş bir isim tamlaması vardır?
A) O kırmızı gülleri kimin için aldığını söylemedin.
B) Öğrenciler, fen derslerinin boş geçmesinden yakınıyorlar.
C) Ankara’nın adını yeni duyduğum semtleri var.
D) Yeni defterini bu kağıtla kaplamalısın.
E) Türkçe kitabını yarın okula getirirsen iyi olur.
Çözüm: C seçeneğindeki “Ankara’nın adını yeni duyduğum semtleri var.” cümlesindeki “Ankara’nın semtleri” belirtili isim tamlamasında, “Ankara’nın” tamlayanı ile “semtleri” tamlananı arasına “adını duymadığım” sıfatı girmiştir.
Çözümlü Örnek Soru: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir ad takımı arasına, tamlananın sıfatı girmiştir?
A) Yeni aldığı güneş gözlüğünü kaybetmiş.
B) Mavi çizgili gömleğinin düğmesi kopmuş.
C) Ağacın pencereye değen dallarını kesmek gerekiyor.
D) Dün, uzun süredir görmediğim bir okul arkadaşıma rastladım.
E) Senin önerdiğin kitabı bir türlü okuyamadım.
Çözüm: C seçeneğindeki “ağacın pencereye değen dalları” belirtili isim tamlamasında, “ağacın” tamlayanı ile “dalları” tamlananı arasına “pencereye değen” sıfat grubu girmiştir. “Pencereye değen” sıfat grubu, tamlananı yani “dalları” sözcüğünü nitelemektedir.
11) Belirtili isim tamlamalarında tamlayan bir sıfat tarafından nitelenebilir ya da belirtilebilir.
12) Belirtisiz isim tamlamaları bir sıfat tarafından nitelenebilir ya da belirtilebilir.
- “Bir macera romanı okudum.” cümlesindeki “bir” belirtme sıfatı “macera romanı” tamlamasını belirtmiştir.
- “Eski cami avlusunda oturup sohbet ettik.” cümlesindeki “eski” niteleme sıfatı “cami avlusu” tamlamasını nitelemiştir.
13) İsim tamlamalarında isim-fiiller ve sıfat-fiiller tamlayan veya tamlanan olarak kullanılabilir ancak fiilimsilerin tamlama kurup kurmadığı tartışmalıdır.
- Gülüşünün güzelliğini aldım rüyalarıma.
- Gidenin ardında kalır umutlar.
Çözümlü Örnek Soru: (I) Kocaman gökyüzünün altında küçücüktü şalvarlı, yaşmaklı kadın. (II) Bükülmüş beline bakılırsa oldukça yaşlıydı. (III) Başının üzerindeki bulut kümesi ve kıvrılarak giden yol… (IV) Yaşlı kadın, içinden geçtiği bu güzelliği fark etmiş miydi acaba? (V) Yolun, belki her gün adımladığı kıyısından geçiyordu o. (VI) Sonbaharın renkleri içinde bir küçük lekeydi, yürüyüp gitti.
Bu parçadaki numaralanmış cümlelerden hangisinde, belirtili ad tamlamasının tamlayanı sıfat almıştır?
A) I B) II C) III D)IV E) V
Çözüm: I numaradaki “gökyüzünün altı” sözü belirtili isim tamlamasıdır. “Gökyüzünün” sözcüğü tamlamanın tamlayanı durumundadır. “Kocaman” sözcüğü ise tamlayanı yani “gökyüzünün” sözcüğü niteleyen bir sıfattır. Cevap A seçeneğidir.
14) Kişi zamirlerinin tamlayan olduğu isim tamlamalarında tamlanan eki düşebilir.
- “Bizim diyarda yoktur böyle zorluklar.” cümlesinde “diyarda” sözcüğündeki “-ımız” tamlanan eki düşmüştür.
- “Sizin çocuk dün derse girmemiş.” cümlesinde “çocuk” sözcüğündeki “-unuz” tamlanan eki düşmüştür.
- “Dağların arasından, sizin köye doğru yürüyorduk.” cümlesinde “köye” sözcüğündeki “-ünüz” tamlanan eki düşmüştür.
