İLK TÜRK – İSLAM YAZILI ESERLERİ
KUTADGU BİLİG (MUTLULUK VEREN BİLGİ)
Yusuf Has Hacib tarafından yazılan Kutadgu Bilig, Karahanlılar Dönemi’nde Türk-İslam kültürünün teşekkül ettiği Uygur kültür havzasında ortaya çıkan ve İslami esaslarla milli değerlerin harmanlandığı Türk dilinde kaleme alınan, siyasetname niteliğindeki bir eserdir.
DİVAN-I HİKMET
Ahmed Yesevî’nin “hikmet”lerinden oluşan eserdir. Bu hikmetlerin temelinde Ahmed Yesevî’nin inanç ve düşünceleri, tarikatının esasları bulunmaktadır. Hikmetler Türkler arasında bir düşünce birliğinin teşekkül etmesi bakımından çok önemlidir.
DîVANÜ LÜGATİ’T TÜRK
Kâşgarlı Mahmud tarafından Araplara Türkçeyi öğretmek ve Türkçenin Arapça kadar zengin bir dil olduğunu göstermek maksadıyla yazılan ilk Türk dili sözlüğüdür. Dîvânü Lügatit Türk, Türk toplum hayatının her sahasına ait çeşitli bilgileri ihtiva etmektedir. Bu yönüyle ansiklopedik bir sözlük niteliği taşıyan eserde yer alan haritanın ilk Türk dünyası haritası olması bakımından büyük değeri vardır. Haritada Türklerin oturduğu yerlerle bunların münasebette bulunduğu milletlere de yer verilmiştir.
ATEBETÜ’L HAKAYIK (HAKİKATLERİN EŞİĞİ)
XII. yüzyıl Türk şairlerinden Edib Ahmed Yüknekî’nin Uygur alfabesini kullanarak Doğu Türkçesiyle yazdığı ahlâk ve nasihata dair eseridir. Türk-İslam edebiyatının Kutadgu Bilig’den sonra yazıya geçirilmiş en eski ikinci eseridir. Dinî ve toplumsal ahlâk esaslarını topluma yerleştirmek için çok defa âyet ve hadislerle desteklenen fikirler, kolaylıkla anlaşılabilecek tarzda oldukça sade bir dille ifade edilmiştir. Bu özellikleriyle esere bir nasihat kitabı olarak da bakmak mümkündür.
SİYASETNAME
Siyâsetnâme, Büyük Selçuklu Veziri Nizamülmülk tarafından kaleme alınmış siyaset konulu bir eserdir. 11. yüzyılda, Farsça yazılmış bu eserde; devlet işleri, devlete ve hükmetmeye dair temel ilke ve düşüncelere yer verilir. Bu sebeple Selçuklu Devleti’nin devlet anlayışı, genel Türk ve Fars siyaset anlayışı ve dönemin yaygın siyasi görüşlerine ışık tutması açısından önemlidir. Nizâmülmülk’ün, Melikşah’a hitaben yazdığı bu eserinde ortaya koyduğu ve günümüzde de önemini koruyan bazı ilkeler şunlardır:
– “Ey oğul! Hükümdar hiçbir zaman memurlarının durumundan gafil olmamalı, devamlı kontrol etmeli, zulüm ve hıyanet zuhur ederse memuriyetten derhal almalı…”
-“Hü ümdar, büyük bir işe bir memur tayin ettiğinde peşini bırakmamalı, müfettişler gönderip onu kontrol etmeli…”
-”Hükümdar, inkar ve küfürle ayakta kalabilirse de zulümle ayakta kalamaz, idareci idare ettiklerine asla zulmetmemeli, âdil olmalı…”
-”Hükümdar, memleketin yıkılmasına çalışan, haram iş işleyen, devlet sırrını açıklayan, diliyle hükümdara dalkavukluk ederken, kalbiyle düşmanlık eden suçluları bağışlamamalı…”
-”Hükümdar; dini, milleti kuvvetlendirip, kanunları yüceltmeli. Dini, ehlinden öğrenmeye gayret etmeli…”
-”Hükümdar, dünyanın dört bir köşesine elçiler ve casuslar göndermeli. Ülkenin meşhur yollarının üzerine haber alma merkezleri kurmalı…”
-”Hükümdar, maaşların ve yollukların vaktinde ödenmesine dikkat etmeli…”
-“Devlet işlerini ehline danışarak yürütmeli, kendi başına iş görmemeli; herkesin, zıt da olsa fikrini açıkça ortaya koymalarını sağlamalı…”
-“Terfi ettirilerek üst makamlara getirilenler, buraya gelene kadar çok sıkıntı çekmişlerdir. Onların yaptığı bir hata açıkça cezalandırılırsa itibarları düşer ve onların yetişmesi için verilen onca emek boşa gider. Yetişmiş insanlar kolayca harcanmamalı, ama yapılan hatayı tekrarlamamaları da temin edilmeli…”
-“Hükümdar zevk u sefadan uzak durmalı, devlet kaynaklarını kullanırken kılı kırk yarmalı…“
-“Bu dünya, hükümdarların amel defteridir. İyi olurlarsa iyilikle, kötü olurlarsa kötülükle, anılırlar…”
-“Haksız yere kan dökülmesine mani olmak hükümdarın üzerine farzdır…“
-“Vergi memurları ve işlerini denetlemek, gelirini giderini bilmek, devlet mallarını korumak, hazine ve ambarın doluluğunu, boşluğunu ölçmek, düşmanın zarar vermesini önlemek de hükümdarın vazifesidir…”
“Ey oğul!.. Yapacağın her işte Allah’ın rızasını gözet. O’nun emrine boyun eğerek, dine hizmet et.”
