ÇEKİMLİ FİİL
ANLAMINA GÖRE FİİLLER
Fiiller anlamına göre “kılış”, “durum” ve “oluş” olmak üzere üçe ayrılır:
Kişi ekleri kiplere göre değişebilir:
I. Tip Kişi Ekleri: —m, -sın, -…, —ız (-lım), -sınız, lar (Şimdiki zaman, duyulan geçmiş zaman, geniş zaman, gelecek zaman, gereklilik kipi, istek kipi)
II. Tip Kişi Ekleri: -m, -n, -…, -k, -niz, -lar (Görülen geçmiş zaman, şart kipi)
Emir kipi dışındaki kiplerde, üçüncü tekil kişi eki yoktur.
Okudu (eylem + kip eki / kişi eki yok) > görülen geçmiş zaman
Okusun (eylem + 3. tekil kişi eki / kip [ eki var) > emir kipi
FİİLLERDE Kişi
İşin, eylemin kim tarafından yapıldığını bildiren eklerdir.
FİİLLERDE KİP
Eylem kök ya da gövdeleri kılışları, oluşları, durumları belirtmek için türlü eklerle değişik biçimlere girerler. Bunlara kip denir.
Türkçede dokuz eylem kipi vardır. Kipler iki bölüme ayrılır:
Bildirme (Haber) Kipleri:
- Belirli (-di’li) geçmiş zaman
- Belirsiz (-miş’li) geçmiş zaman
- Şimdiki zaman (-yor)
- Gelecek zaman (-ecek)
- Geniş zaman (-er,-ar)
Dilek/Tasarlama Kipleri
- Gereklilik Kipi (-meli,-malı)
- İstek Kipi (-e,-a)
- Dilek—Koşul Kipi (-se,sa)
- Emir (buyruk) Kipi (-)
Aşağıdaki dizelerdeki altı çizili sözcükler fiil örneğidir:
Ben
senden önce ölmek isterim.
Gidenin arkasından gelen
gideni bulacak mı zannediyorsun?
Ben zannetmiyorum bunu.
İyisi mi, beni yaktırırsın,
odanda ocağın üstüne korsun
içinde bir kavanozun.
Kavanoz camdan olsun,
şeffaf, beyaz camdan olsun
ki içinde beni görebilesin…
Fedakârlığımı anlıyorsun:
vazgeçtim toprak olmaktan,
vazgeçtim çiçek olmaktan
senin yanında kalabilmek için.
Ve toz oluyorum
yaşıyorum yanında senin.
Sonra, sen de ölünce
kavanozuma gelirsin.
(Nazım Hikmet)
A. HABER (BİLDİRME) KİPLERİ
– Haber kiplerinde, zaman anlamı vardır
– Haber kipleri, genellikle kesinlik bildirir.
B. DİLEK (TASARLAMA) KİPLERİ
Eylemin yapılmasını gerekli gören, isteyen, koşula bağlayan, dileyen, buyuran kiplere dilek kipleri denir. Tasarı ve niyet anlamı vardır.
Dilek kipleri zaman anlamı taşımaz.
Cümlede zaman ve kesinlik bildiren sözcüklerin olup olmaması eylemi etkilemez.
