DÜNYADA SU KAYNAKLARI
Yeryüzündeki Suların Dağılımı
Okyanus ve Denizler
510 milyon km2 lik Dünya yüzölçümünün sadece 149 milyon km2‘si (%29) karalarla kaplıdır. 361 milyon km2‘sini (%71) sular oluşturur.
Okyanus ve denizlerin özellikleri,
- Okyanuslar, kıtaları birbirinden ayıran açık denizlerdir.
- Deniz suları okyanuslara göre daha tuzludur. (Baltık Denizi %o2, Kızıldeniz %045)
- Denizlerin kimyasal yapısı, karalardan taşınan maddelerden dolayı okyanuslara göre daha fazla etkilenmektedir.
- Denizler ve okyanuslar buharlaşma sayesinde kara gönen ihtiyacı olan yağışların oluşmasını sağlarlar.
Göller
» Göller yeryüzünün yaklaşık %2’sini kara yüzeylerindeki suların %87’sini oluşturur.
» Göllerin sıcaklığı enlem ve yükseltiğe bağlıdır.
» Yeryüzündeki göllerin büyük bir kısmı Kuzey Amerika, Doğu Afrika ve İskandinav Yarımadası’nda bulunmaktadır. Kuraklığın şiddetli ve düz arazilerin olduğu bölgelerde göllere az rastlanır.
» Göl suları tatlı, tuzlu ve sodalı olabilmektedir. Bu durum üzerinde şunlar etkilidir.
- Kayaç yapısı
- Derinlik
- Deniz seviyesinden yükseklik
- Gidegenin olup olmaması
Gölün suyunu boşalttığı, dışarıya akıttığı sulara gidegen denir. Göle karışan sulara ise gelegen denir. Gidegene sahip göllerin suları tatlı olduğu için içme suyu ve tarımda sulama amaçlı kullanılır. Örneğin, Süperior, Michigan, Erie ve Ontario gölleri tatlı iken Hazar, Tuz ve Lut gölleri tuzludur.
Oluşumlarına Göre Göller
Doğal Göller
Tektonik Göller: Yer kabuğundaki çökmeler sonucu oluşur. Hazar, Aral, Baykal, Lut
Karstik Göller: Karstik arazilerde görülür. Adriyatik Denizi’nin doğrusunda yaygındır. Boyutları küçüktür.
Buzul Gölleri: Buzul çanaklarının dolmasıyla oluşurlar. Sirk gölleri de denir. İskandinav Yarımadası, Kanada ve Alaska’da yaygındır.
Volkanik Göller: Volkanik patlama sonucu krater, kaldera veya maarlarda görülen göllerdir. İzlanda, Endonezya, Japonya, Türkiye’de rastlanılır.
Doğal Set Gölleri
Alüvyal Set Gölleri: Akarsuların taşıdığı alüvyonları biriktirmesi sonucu oluşur.
Heyelan Set Gölleri: Kütle hareketleri sonucu akarsu vadilerinin tıkanmasıyla oluşur.
Kıyı Set Gölleri: Kıyı kordonlarının körfezlerin önünü kapatmasıyla oluşur. Lagün adı da verilir.
Volkanik Set Gölleri: Yanardağlardan çıkan lavların vadilerin önünü tıkamasıyla oluşur.
Moren Set Gölleri: Buzullardan çıkan suların önünün morenlerle kapatılması sonucu oluşur. Kuzey Avrupa ve Kanada’da yaygındır.
Yapay Göller
Baraj Gölleri: İnsanlar tarafından oluşturulan göllerdir.
Akarsular
Döküldükleri Yere Göre Akarsular
Akarsuların kollarıyla birlikte yayıldıkları alana akarsu havzası denir. Denize açılan havzalara açık havza, iklim ve yer şekillerine bağlı olarak sularını bir göle boşaltan, bir süre akışını sürdürüp buharlaşarak ya da yer altına sızarak son bulan akarsulara da kapalı havza adı verilir.
Rejimlerine Göre Akarsular
Akarsuyun yıl içinde göstermiş olduğu akım düzenidir. Akarsu rejimi üzerinde; yağış rejimi, sıcaklık, yağışların kar veya yağmur şeklinde, olması, beslenme kaynakları etkili olmaktadır.
Beslenme Kaynaklarına Göre Akarsular
Akarsular, başta yağışlar olmak üzere eriyen kar, buz, yer altı suları ve göllerden beslenmektedir. Bir akarsu sadece biriyle besleniyorsa sade rejimli, birden fazla kaynakla besleniyorsa karma rejimli akarsu adı verilir. Havzaları geniş olan Amazon, Nil, Missisippi gibi akarsular karma rejimlidir.
Yer Altı Suları
Yeraltı suları, yağışların bir kısmının geçirimli tabakalardan geçip geçirimsiz tabaka üzerinde birikmesi sonucu oluşur.
İçinde su bulunduran tabakalara akifer adı verilir.
Yeraltı sularının miktarı (debisi) üzerinde şunlar etkilidir.
- Yağış miktarı
Yağış çeşidi (yağmur – kar)
Eğim,
Kayaçların yapısı (geçirimli – geçirimsiz)
Buharlaşma
Bitki örtüsü
» Yağışların kar şeklinde olduğu bölgelerde yer altına sızan su miktarı daha fazladır.
» Yer altı sularının sıcaklığı ise; suyun geldiği derinliğe bağlıdır. Magmaya yakın, derinlerden gelen suların sıcaklığı daha fazladır. Fay kaynağı, gayzer gibi.
Kaynak Tipleri
1. Artezyen Kaynağı
İki geçirimsiz tabaka arasında biriken suyun sondajla yeryüzüne çıkarıldığı kaynaktır. Beşeri faaliyetler etkilidir. Suları soğuktur. Fışkırarak yeryüzüne ulaşabilirler.
2. Karstik (Voklüz) Kaynaklar
Kalker ve jips gibi karstik kayaçların olduğu bölgelerde görülen kaynaktır. Suları kireçli ve soğuktur.
3. Yamaç (Vadi) Kaynağı
Dağ ve vadi yamaçlarında aşınmaya bağlı olarak geçirimli tabakaların yeryüzüne çıktığı yerlerde görülür. İklimden etkilenirler ve suları soğuktur.
4. Fay Kaynağı
Kırıklı yapılarda daha çok görülür. Derinlerden geldiği için suları sıcaktır. Yıl içinde sıcaklıkları pek değişmez. Mineralce zengindir. Sağlık turizminde kullanılır.
5. Gayzer
Volkanik bölgelerde basınçla yeryüzüne fışkırarak çıkar. Suları sıcaktır veya buhar halindedir. Aktif volkanik sahalar olan ABD, İzlanda, Yeni Zelanda gibi ülkelerde görülür.
