Cumhuriyet, milletin egemenliği kendi elinde tuttuğu ve bunu belirli süreler için seçtiği milletvekilleri aracılığıyla kullandığı yönetim biçimidir. TBMM’nin açılması, 1921 Anayasası’nın kabul edilmesi ve saltanatın kaldırılması,cumhuriyetin ilan edilmesini kolaylaştıran adımlardandır. Ancak cumhuriyetin geç ilan edilmesinde Kurtuluş Savaşı’nın zor günlerinde millî güçlerin zayıflamasınl engelleme, zamansız rejim tartışmalarına neden olmama düşünceleri etkili olmuştur. 26 Ekim 1923’te Ali Fethi (Okyar) Bey’in başında bulunduğu hükümetin istifa etmesinin ardından uygulanmakta olan meclis hükümeti sistemi nedeniyle yeni hükümetin kurulamaması cumhuriyetin ilanı için bir fırsat oluşturmuştur.
Meclis hükümeti sistemi: Yasama ve yürütme güçlerinin mecliste toplandığı, bakanların mecliste tek tek oylanarak seçildiği sisteme meclis hükümeti denir. Bu sistemde bakanların seçiminde meclis çoğunluğunun sağlanamaması hükümet bunalımlarına neden olabilmektedir.
Cumhuriyetin ilan edilmesinde,
- Millî egemenliği gerçekleştirme
- Devlet başkanlığı sorununu çözüme kavuşturma
- Yeni Türk Devleti’nin rejimini belirleyerek bu konudaki tartışmalara son verme
- Meclis hükümeti sisteminden kaynaklanan aksaklıkları gidererek “yürütme” işlerinin düzenli şekilde sürdürülmesini sağlama
düşünceleri etkili olmuştur.
Hükümet krizinin aşılamaması üzerine Mustafa Kemal 28 Ekim 1923 akşamı yapılan bir toplantıda, “Yarın cumhuriyeti ilan edeceğiz.” diyerek İsmet Paşa ile bir anayasa değişikliği önerisi hazırladı. “Türkiye Devleti’nin hükümet şekli, cumhuriyettir.” hükmünün yer aldığı bu yasa önerisi ile yürütme gücü, Meclisten alınarak cumhurbaşkanı tarafından seçilen başbakan başkanlığındaki hükümete veriliyordu. Bu teklif 29 Ekim 1923’te TBMM’de oy birliği ile kabul edilerek cumhuriyet ilan edilmiştir. Aynı gün yapılan seçimle Mustafa Kemal Paşa, ilk cumhurbaşkanı seçilmiş, yeni devletin adı da “Türkiye Cumhuriyeti” olarak belirlenmiştir.
Bilgi: Cumhurbaşkanı seçilen Mustafa Kemal ilk cumhuriyet hükümetini kurma görevini İsmet Paşa’ya vermiştir. TBMM’de yapılan bir seçimle Fethi (Okyar) Bey de meclis başkanı olarak seçilmiştir.
Cumhuriyetin İlan Edilmesinin Önemi ve Sonuçları
- Yeni Türk Devleti’nin yönetileceği rejim belirlenmiş, devlet başkanlığı sorunu çözüme kavuşturulmuştur.
- Millî egemenlik ve demokrasi anlayışları güçlendirilmiştir.
- Meclis hükümeti sisteminden kabine sistemine geçilmiştir.
- Kabine sisteminin yürürlüğe girmesi ile hükümetlerin kurulması kolaylaşmış, yürütme gücü meclisten alınarak hükûmete bırakılmıştır.
Kabine sistemi: cumhurbaşkanının meclis üyelerinden birini başbakan olarak atadığı ve hükümeti kurmakla görevlendirdiği; başbakanın da bakan
ları seçerek hükümeti kurduğu, kurulan hükûmetin meclisten güvenoyu alırsa göreve başladığı sisteme kabine sistemi denir. Bu sistem hükümetin kurulmasını ve uyum içinde çalışmasını kolaylaştırır.
