Fiillerin özneye ve nesneye göre gösterdiği durumlara çatı denir. Bir fiilin çatısı hem özne – yüklem hem nesne – yüklem ilişkisine göre incelenebilir. Yukarıdaki tabloda gösterildiği gibi fiilin çatısını belirleyen ekler vardır. Çatı eki alanların yanı sıra bu ekleri almayan etken, geçişli ve geçişsiz çatılar vardır.
Not: “Aşağıdaki cümlelerin hangisinde çatı özelliği aranmaz?” sorularında yüklemi isim veya isim soylu sözcük olan cümlelere bakılır. Çünkü “isim” cümlelerinde çatı özelliği aranmaz.
Not:
Özne: Yüklemin var olmasına sebep olan sözcüktür. Yükleme sorulan “kim” ve “ne” sorularının cevabıdır. Yalnız burada bu soruları yüklemden önce değil yüklemden sonra sormalıyız. “Yapan kim?”, “Olan ne?” şeklinde.
Çalışmalarımızı Ahmet Bey hep beğenmiştir.
Beğenen kim? = Ahmet Bey (Özne)
Nesne: Öznenin yaptığı işten etkilenen ögedir. Yükleme sorulan “neyi, kimi, ne” sorularından birine cevap verir.
Çarşıdan masa örtüsü aldım.
Ne aldım? = masa örtüsü (Nesne)
Masa örtüsünü yıkadım.
Neyi yıkadım? = masa örtüsünü (Nesne)
Dayımın oğlunu gördüm.
Kimi gördüm? = dayımın oğlunu (Nesne)
“Neyi, kimi” soruları belirtili nesneyi, “ne” sorusu belirtisiz nesneyi verir.
Yüklem: Cümlede işi, yargıyı, durumu bildiren sözcük veya söz öbekleridir. Yüklem fiil veya isim olabilir?
ÖZNE – YÜKLEM İLİŞKİSİNE GÖRE FİİLLER
ETKEN ÇATILI FİİLLER
Fiilde çatı eklerini (-l /-n l-ş) almamış, gerçek özneye sahip fiilerdir. Yani bir bakıma, edilgen, dönüşlü, işteş olmayan fiiller etken çatılıdır.
Aldığı portakalları özenle soydu.
Not: Gizli özneler, gerçek özne kabul edilir.
Bu tatil beldesine her yaz geliriz.
Gelen kim? = Biz (Gizli özne)
EDİLGEN ÇATILI FİİLLER
Öznenin işi yapmadığı ancak yapılan işten etkilendiği fiillerdir. Bir fiilin edilgen çatılı olması için -l /-n eklerinden birini mutlaka alması gerekir. Edilgen çatılı fiillerin öznesi gerçek özne değil sözde öznedir.
Sınavın yapılacağı tarih belirlendi.
DÖNÜŞLÜ ÇATILI FİİLLER
Öznenin hem işi yaptığı hem de yaptığı işten etkilendiği fiillerdir. Bir fiilin dönüşlü çatılı olabilmesi için “-l / -n” eklerinden birini mutlaka alması gerekir. Dönüşlü çatılı fiillerin öznesi gerçek öznedir.
Not:
Not: Edilgen çatıyla dönüşlü çatıyı karıştırmamak için şu yöntemi, formülü uygulayabiliriz:
Sokaklar yıkandı. (BT+yıkandı = Edilgen)
Ahmet sokağa çıkmadan yıkandı. (BK+yıkandı = Dönüşlü)
Okul bayram için süslendi. (BT+süslendi = Edilgen)
Sahneye çıkmadan önce süslendi. (BK+süslendi = Dönüşlü)
Listeler duvara asıldı. (BT+asıldı = Edilgen)
Soruyu bilemeyince yüzü asıldı. (BK+asıldı = Dönüşlü)
Sokaklardaki çöpler toplandı. (BT+toplandı = Edilgen)
Tatile çıkmak için toplandı. (BK+ toplandı = Dönüşlü)
Not: Edilgen çatılı fiillerin öznesinin sözde özne olduğunu söylemiştik. Bazen bu çatılı fiillerin kullanıldığı cümlede işi yapan özne, tarafından sözüyle veya -ca /-ce ekiyle verilir. Bu durumda fiilin çatısı değişmez ve işi yapan özne, örtülü özne adını almakla birlikte cümlede özne değil zarf tümleci kabul edilir.
İŞTEŞ ÇATILI FİİLLER
Bir işin ancak iki kişiyle yapılabildiği eylemlerdir. İsteş çatılı eylemler -ş (-ış / -iş / -uş / -üş) eklerinden birini alır. Ancak bu eki almayıp karşılıklı veya beraber yapma anlamını taşıyan eylemler de vardır (güreş-, kavuş-, üşüş-). İşteş çatılı fiillerin öznesi gerçek öznedir.
Uzun bir süre telefonla görüştüler.
Not: İşteş fiillerle başkalaşım, değişim ifade eden oluş filleri karıştırılmamalıdır. Bunu anlamak için oluş fiillerinde işin bir kişiyle yapılabildiğine ve bu fiillerin başkalaşım, değişim ifade ettiğine dikkat edelim.
Not: Daha önce isim – fiil konumuzda işlediğimiz isim – fiil eki ile işteşlik ekinin nasıl ayrıldığını o konuya bakarak hatırlayalım.
Not: Sorularda karşımıza çıkan, “Eylemin yapılışı diğerlerine göre farklıdır” ifadesi bize şıklardaki her eylemin işteş olduğunu bildirmektedir ve bizden bu işteş fiillerin hangisinin karşılıklı, hangisinin beraber yapıldığını bulmamız istenmektedir. Aşağıdaki eylemleri karşılıklı
GEÇİŞLİ FİİLLER
Nesne alabilen fiillerdir. Yani “neyi, kimi, nereyi, ne” sorularından birine cevap verebilen fiillerdir.
GEÇİŞSİZ FİİLLER
Nesne alamayan fiillerdir. Yani “neyi, kimi, nereyi, ne” sorularından hiçbirine cevap veremeyen fiillerdir.
Not: Bir fiilin geçişli olup olmaması kullanıldığı cümlede nesne olup olmamasına bağlı değildir. Nesne alabiliyor olması fiilin geçişli olması için yeterlidir.
Not: Bir fiilin geçişli olup olmadığını anlamak için başına “onu” sözcüğünü getirmemiz yeterli olur. Eğer “onu” sözcüğünü getirebiliyorsak geçişli, getiremiyorsak geçişsiz olur.
Not: Bazı fiiller kullanıldıkları cümlelerdeki anlamına göre geçişli veya geçişsiz olabilir. Fiillerin cümledeki anlamlarına dikkat edelim.
Not: Geçişsiz ve edilgen çatılı fiillerin gerçek ve sözde öznesi bulunmaz.
Üçüncü kata merdivenle çıkılır? (Geçişsiz ve edilgen)
Not: Eylemsiler de bazı çatı eklerini alabilir.
Bu civarda görüldüğü söyleniyor.
Ucuza satılan mallara dikkat edin,
İki cümlede de verilen sıfat- fiiller edilgen çatılıdır.
ETTİRGEN FİİLLER
Kökü veya gövdesi geçişli olan bir fiilin “-t / -r / -tır” eklerinden birini alarak geçişlilik derecesinin artırılmasıyla yapılır. Ettirgen fiillerde “işi başkasına yaptırma” anlamı görülebilir.
Öğretmen derste not yazdırdı. (Ettirgen)
Ne yazdırdı? = not (Nesne)
OLDURGAN FİİLLER
Kökü veya gövdesi geçişsiz olan bir fiilin “-t / -r / -tır”’ ekleriyle geçişli hâle gelmesidir.
Anlattığı fıkralarla herkesi güldürdü. (Oldurgan)
Kimi güldürdü? = herkesi (Nesne)
Not: Ettirgen çatıyla oldurgan çatıyı karıştırmamak için şu yöntemi, formülü uygulayabiliriz:
