SIFATLAR (ÖN ADLAR)
Sıfatlar, isimlerden önce gelerek onların niteliğini ve niceliğini belirten sözcüklerdir. Nitelik, bir varlığın kendisinden ayrılamayan, başka varlıklardan ayırt edilmesini sağlayan özelliklere verilen addır (nasıllık, keyfiyet, kalite). Nicelik, bir varlığın, varlığa yapışık olmayan, insanlar tarafından verilen, sayılabilen ve ölçülebilen özellikleridir (hangilik, kemiyet).
Sıfatlar, söz diziminde tamlayan durumunda bulunan sözcüklerdir.
Sıfatlar adlardan önce gelir, bu sebeple “ön ad” olarak da adlandırılır.
Sıfatlar “çekim eki” almaz, çekim eki alırsa adlaşır.
Sıfat tek başına bulunmaz. Sıfatın olduğu her yerde “sıfat tamlaması” vardır. Sıfat tamlaması sorularında sıfatı bulmamız yeterlidir.
Niteleme Sıfatları
- Küçültme sıfatları
- Pekiştirme sıfatları
- Unvan sıfatları
Belirtme Sıfatları
- İşaret sıfatları
- Sayı sıfatları
- Belgisiz sıfatlar
- Soru sıfatları
Sıfat—fiiller, genellikle niteleme sıfatı göreviyle kullanılırlar.
Küçültme, pekiştirme ve unvan sıfatları niteleme sıfatının bir türüdür.
A) NİTELEME SIFATLARI
Varlıkların, biçimini, durumunu, rengini, özelliklerini bildiren sıfatlardır.
Niteleme sıfatları isimlere ”nasıl” sorusu sorularak bulunur.
B) BELİRTME SIFATLARI
SIFATLARIN İSİMLEŞMESİ (ADLAŞMIŞ SIFAT)
Sıfatın önündeki isim düşer ve sıfat tek başına kullanılırsa sıfat adlaşır.
Çekim eki alan sıfatlar, sıfat olmaktan çıkıp adlaşır.
“Ağlayanlar bir gün güler, gamlanma gönül.” dizesinde “ağlayan insanlar” tamlamasında ”insan” sözcüğü düşmüş, “ağlayan” sözcüğü çoğul eki (-lar) alarak adlaşmıştır.
Az da olsa bazı sıfatlar, çekim eki aldığı halde isimleşmeyebilir, sıfat göreviyle kullanılabilir. “Güzelim çiçeklerin kokusu bizi büyüledi.” cümlesinde “güzelim” sözcüğü niteleme sıfatı olduğu halde “-im” iyelik ekini, yani çekim eki almıştır.
Sıfat tamlamalarında sıfat ile ismin yeri değiştirilerek belirtili isim tamlaması oluşturulduğunda sıfat adlaşır. “Adamın iyisi iş başında belli olur.” cümlesinde “iyi adam” sıfat tamlaması, isim tamlaması biçimine getirilmiş, ”iyi” sözcüğü adlaşmıştır.
SIFATLARDA KÜÇÜLTME
Niteleme sıfatlarına gelen “ -ca, -ce, -cık, —cik, —ımsı, —imsi, -mtırak” ekleriyle küçültme yapılır.
Küçültme ekleri sözcüğe “azalma, kısma, tam olmayan, tama yakın” anlamı katar.
SIFATLARIN PEKİŞTİRİLMESİ
Pekiştirme sıfatları niteleme sıfatlarının birer çeşididir.
– Sıfatların anlamını güçlendirmek için pekiştirmeye başvurulur
– Sıfatlarda pekiştirme çeşitli biçimlerde olur:
a) “m, p, r, s” ünsüzleriyle pekiştirme: Niteleyici sözcüğün ilk ünlü harfine kadar olan bölüm alınır ve bu bölüme “m, p, r, s” ünsüzlerinden uygun olanı getirilir, elde edilen bölüm sözcüğün başına eklenir, böylece pekiştirme oluşturulur: kıpkırmızı, yemyeşil, sapsarı. ..
Bazı pekiştirmelerde pekiştirme hecesi ile pekiştirilen sözcük arasında ses türemesi olabilir: Sapasağlam, sırılsıklam, yapayalnız…
b) İkilemelerle yapılan pekiştirme: İkilemeler de pekiştirme anlamı katar ve cümlede ismi nitelerse “pekiştirmeli niteleme sıfatı” olur: kıvrım kıvrım, yalan yanlış…
c) “Mi” soru ekiyle pekiştirme: Yinelenen sözcüklerin arasına “mı”, “mi” getirilerek pekiştirme yapılabilir. Uslu mu uslu, zor mu zor…
Pekiştirilmiş sözcükler; sadece sıfat olarak değil, zarf (belirteç) ve isim görevinde kullanılabilir. İsmi nitelerse “sıfat”, fiili ya da fiilimsiyi nitelerse “zarf”, çekim eki alırsa veya bir varlığı karşılarsa “isim” olur.
Sıfatlarla İlgili Özellikler
1) Bir isim birden çok sıfat tarafından nitelenebilir ya da belirtilebilir:
– “Pahalı, değerli yüzükler pek satmıyor artık.” cümlesinde “yüzükler” sözcüğü hem “değerli” hem de “pahalı” sözcüğü tarafından nitelenmiştir.
– “Bütün bir kış evden çıkmadı.” cümlesinde “kış” sözcüğü hem “bütün” hem de “bir” sözcüğü tarafından belirtilmiştir.
2) Bir sıfat, birden çok adı niteleyebilir ya da belirtilebilir.
– “Zararlı yiyecekler, içecekler sağlığımızı tehdit ediyor.” cümlesinde “zararlı” sıfatı hem “yiyecekler” hem de “ içecekler” adını nitelemişti .
3) Bir sözcük hem niteleme hem de belirtme sıfatını alabilir:
– “Keskin bir koku vardı içeride.” cümlesinde “koku” sözcüğü hem “keskin” niteleme sıfatını hem de ”bir” belirtme sıfatını almıştır.
4) Bazı niteleme sıfatları niteledikleri isimden sonra gelebilir:
– “Bir şarkısın sen ömür boyu sürecek.” cümlesinde “ömür boyu sürecek” sözü “şarkısın ” sözcüğünün sıfatıdır ve ondan sonra gelmiştir.
5) “Birçok, birkaç, çok, bazı, hiçbir” gibi belgisiz sözcükler iyelik eki aldığında zamir olur.
”Bir çok karar uygulanamadı yine.” cümlesinde ”birçok” sözcüğü ”karar” sözcüğünü belirttiği için belgisiz sıfattır.
“Birçoğu uygulanamadı yine.” cümlesinde “birçok” sözcüğü “-u” iyelik ekini aldığı için belgisiz zamir olmuştur.
UNVAN SIFATLARI
– İnsanların adlarına takılan saygı ve tanıtma sözleridir. Bunlar bir çeşit niteleme sıfatıdır.
a) Bütün sıfatlar gibi addan önce gelir: Doktor Cevdet, Şehzade Mustafa, Bay Cemal, Mareşal Fevzi Çakmak…
b) Bir bölümü adlardan sonra gelir: AIi Dayı, İsmail Enişte, Zeynep Hanım, Ahmet Mithat Efendi…
c) Unvan sıfatlarının birçoğu yerine göre hem addan önce hem de addan sonra kullanılır: Hoca Sinan, Sinan Hoca, Osman Gazi, Gazi Mustafa Kemal…
