DURUM (HAL) EKLERİ
Belirtme (Yükleme) Eki
– İsim ve isim soylu sözcüklere gelir.
– Belirtme eki “—ı, -i, —u, -ü” ekleridir.
– Belirtme ekini alan sözcükler, cümlede belirtili nesne olur.
Belirtme durum eki ve III. tekil şahıs iyelik eki olan “-ı, -i, -u, -ü” eklerini birbiriyle karıştırmamak gerekir. İyeIik eki olarak kullanılan “-ı,-i, -u, -ü” ekini alan sözcük cümlede özne görevinde kullanılır ve başka bir sözcükle isim tamlaması kurar. Belirtme durum ekini alan sözcük, belirtili nesne görevinde kullanılır ve başka bir sözcükle tamlama kurmaz.
Belirtme eki ile iyelik ekini ayırt etmek için “—ı, -i, -u, -ü” eklerinden birini alan sözcüğün başına ”onun” sözcüğü getirilir ve cümle okunur, cümle bu şekilde anlamlı olursa bu ekler iyelik eki, anlamsız olursa belirtme eki olur.
“-e, -a” yönelme eki dışında kullanılan “-e, -a” ekleri şunlardır:
Fiilden isim yapan “-e, -a” eki (Yapım eki)
İsimden isim yapan “-e, -a” eki (Yapım eki)
İsimden fiil yapan “—e, -a” eki (Yapım eki)
Fiilden fiil yapan “-e, -a” eki (Yapım eki)
İstek kipi “-e, -a” eki (Çekim eki)
Yönelme (Yaklaşma) Eki
- İsim ve isim soylu sözcüklere gelir.
- Yönelme eki “-a, —e” ekleridir.
- Geldiği sözcüğü dolaylı tümleç yapar: Bana bir masal anlat.
- İsimleri edatlara bağlayarak edat öbeği kurar: Sana göre, akşama doğru, sabaha dek…
- Sıfat öbeği kurar: Vatanına bağlı insan, uzağa giden yolcu…
- İyelik eki almış sözcüklerle kalıplaşarak deyim kurar: Suyuna gitmek, kolayına kaçmak…
- Zaman anlamı katar ve zarf tümleci yapar: Akşama size geliriz.
- Yinelenmiş sözcüklerde birinciye ya da ikincisine gelerek ikileme kurar:
Baş başa, art arda, kana kan, başa baş, el ele…
- “Değer” anlamı katar: Kitabı on beş liraya aldım.
- “İçin” anlamı katar: Seni görmeye geldim.
Sergiyi dolaşmaya gittim.
Bulunma (Kalma) Eki
- Bulunma eki “-da, -de, -ta, -te” ekleridir.
- Dolaylı tümleç yapar: Çantayı okulda unuttum.
- Zaman anlamı katarak zarf tümleci yapar: Haziranda LYS’ye gireceğim.
- Sayı öbeği oluşturur: Onda bir, beşte üç, binde üç…
- Durum anlamı taşıyan zarf yapar: Romanı bir solukta okudum.
- İkileme yapar: İkide bir…
Not: “-de, -da” bulunma eki dışında kullanılan “-de, -da” ekleri şunlardır:
- İsimden sıfat yapan “—de, —da” eki (Yapım eki)
- İsimden zarf yapan “-de, -da” eki (Yapım eki)
- İsimden fiil yapan “-de, -da” eki (Yapım eki)
Ayrılma (çıkma) Eki
- Ayrılma eki “-den, -dan, -ten, -tan” ekleridir.
- Dolaylı tümleç yapar: Kitaptan güzel bir şiir okudu bize.
- Benzetme ve karşılaştırma anlamı katar: Baldan tatlı, taştan sert, güneşten sıcak…
- “-me, —ma, -mak, -mek” ekini almış eylemlerle öbekleşir: Babadan kalma, anadan doğma…
- Sıfatları tümleyerek derece belirtir: Gülden güzel kız, baldan tatlı elma…
- Durum anlamı katar: Bu kadar yürekten çağırma beni.
- Zaman anlamı katar: Sabahtan uğradım ben bir güzele.
- “Sebep” anlamı katar: Korkudan dışarı çıkamadı dün gece.
- Tamlayan eki olarak kullanılır: Çocuklardan birkaçı, aşağıdakilerden hangisi…
- İkileme kurabilir: Başta başa, dilden dile, elden ele…
Not: “—den, -dan” bulunma eki dışında kullanılan “-den, -dan” ekleri şunlardır:
– İsimden sıfat yapan “-den, -dan” eki (Yapım eki)
– İsimden zarf yapan “-den, -dan” eki (Yapım eki)
– Tamlayan eki olan “—den, -dan” eki ( (Çekim eki)
“-de, —den” durum ekleri yapım eki olan “—de, -dan” ile karıştırılmamalıdır.
“-de, -dan” ekini alan sözcükler sıfat olursa bu ekler yapım eki olur.
- Mahallenin en gözde genciydi.
- Sıradan romanları, öğrencilere okutmaz.
Eşitlik Eki
- Eşitlik eki olarak “-ca, -ce, —ça, -çe” ekleri kullanılır.
- Eşitlik eki geldiği sözcüklere farklı anlamlar katar:
“Görelik, görecelik” anlamı katar.
”Topluluk, birliktelik” anlamı katar.
“Gibi” anlamı katarak benzetme oluşturur.
“Nicelik, ölçü, büyüklük yönünden eşitlik” anlamı katar.
“Bakımından” anlamı katarak karşılaştırma bildirir.
“Birşekilde” anlamı katarak durum bildirir.
“Tarafından” anlamı katar.
“Kadar” anlamı kazandırır.
”Yaklaşıklık” anlamı katar.
Çoğul ekinden sonra gelerek “süresince, boyu” anlamı katar.
Sayılara gelerek “abartı” anlamı katar.
Sözcüğün anlamında “küçültme” yapar.
Yapım eki olan “-ce, -ca”, eşitlik eki ile karıştırılmamalıdır. Yapım eki olan “—ce” eki “dil”, “yer”, “hayan” ve “bitki” isimleri türetir. Şu sözcükler yapım eki olan “-ce, -ca” ekini almıştır: Türkçe, Fransızca, bilmece, düşünce, bilmece, kesmece, sakınca, kokarca, sakınca, eğlence…
