İLK KÜLTÜR MERKEZLERİ, KÜLTÜR BÖLGELERİNİN OLUŞUMU VE DAĞILIŞI

İlk Kültür Merkezleri

Toplumlar arası ortak değerler düzeyine yükselmiş olan anlayış, davranış ve yaşama araçlarının tamamına medeniyet adı verilir. Medeniyetlerin kurulduğu yerlerin etrafındaki doğal sınırlar medeniyetlerin özgün yapıya sahip olmalarını sağlamıştır. İklim şartlarının, coğrafi konumun ve yer şekillerinin uygun olması, verimli tarım alanlarının bulunması, su kaynaklarının ve korunaklı limanların varlığı medeniyetlerin kurulmasında etkili olmuştur. Yeryüzünde coğrafi şartlara bağlı olarak ırk, din, dil ve yaşam tarzı bakımından birbirinden farklı medeniyetler doğmuş ve gelişmiştir.

Mezopotamya Medeniyeti

MÖ 4000 yıllarına kadar uzanan Dicle ve Fırat nehirleri arasında ve çevresinde kurulan önemli bir tarım medeniyetidir. Sümerler, Akadlar, Elamlar, Asurlar ve Babiller Mezopotamya’nın ilk medeniyetleridir. Bu medeniyetler, bataklıkları kurutmuş ve sulama kanalları yapmışlardır. Mezopotamya Medeniyetleri’nde, tarımsal üretimin artması, ticaretin gelişmesine bu durum da kırsal yerleşim alanlarının büyüyüp şehirlere dönüşmesine neden olmuştur. Coğrafi konumu nedeniyle sık sık istilalara maruz kalan bu medeniyetler bu yüzden çok çeşitli kültürlerden etkilenmişlerdir. Mezopotamya Medeniyetleri, Sümerlerin meydana getirdiği yüksek temeller üzerine kurulmuştur. MÖ 3500 yıllarında bir yazı icat edilmiş olup bilinen ilk okuryazar topluluklara beşiklik etmiştir.

Mısır Medeniyeti

Kuzeydoğu Afrika’da Nil Nehri çevresindeki verimli tarım toprakları üzerinde kurulan ve çevresi çöllerle kaplı olduğundan diğer medeniyetlerle pek etkileşime girmeyen özgün bir medeniyettir. Mısırlılar Nil Nehri’nin taşkın zamanlarını hesaplamışlar, taşkın sonrası bozulan tarla sınırlarını belirlemek için çeşitli araştırmalar yapmışlardır. Astronomi, matematik ve geometri alanlarında ileri gitmişlerdir. Resim yazısı denilen hiyeroglif yazısını kullanmışlar, yazı yazmak için papirüs kâğıdını kullanmışlardır. Mısırlılar, Güneş’in hareketlerini takip ettiler ve bir yılı 385 gün olarak hesapladılar. Bugünkü miladi takviminin temeli Mısırlıların kullandığı Güneş takvimidir.

Akdeniz Medeniyeti

Akdeniz kıyıları; iklim koşulları, su kaynakları ve liman olmaya elverişli olduğu için bu kıyılarda farklı medeniyetlerin kurulmasına neden olmuştur. Bu medeniyetlerin en önemlileri Girit, Yunan, Lidya, Fenikeliler, Miken ve Romalılardır. Gemi yapımı, deniz ticareti ve balıkçılık alanlarında ileri gitmişlerdir. Sadece denizcilikte değil verimli tarım topraklarının bulunmasından dolayı tarımsal faaliyetler de bu medeniyetlerin önemli bir ekonomik faaliyetidir. Akdeniz medeniyetleri ilk takvimi yapmış, tıp alanında önemli gelişmeler kaydetmiş, birçok filozof yetiştirmiş ve edebiyat alanında önemli eserler vermişlerdir. Örneğin tıp alanında önemli çalışmaları olan Hipokrates (Hipokrat), tarihin babası olarak kabul edilen Heredot, günümüzde hâlen edebi eserleri okunan Homeros İyonyalıydı.

İnka Medeniyeti

İnka Medeniyeti, 12 ve 16. yüzyıllar arasında Güney Amerika’nın batı kıyılarındaki And Dağları üzerinde yaşamış büyük bir uygarlıktır. Yaşadıkları yerler, bugünkü Ekvador, Peru ve Şili sınırlarında bulunmaktadır. Ekvatoral iklimin etkili olduğu bu bölgede alçak yerlerin çok sıcak ve nemli olmasından dolayı bu alanlar yaşamaya elverişli değildir. Bu nedenle İnkalar, ortalama 2000 m’den yüksek yerlerde yaşamışlar, özellikle akarsu vadilerinde ve yükseltisi fazla olan tepelerde yerleşmişlerdir. İnkalar şehir mimarisi ve taş işçiliğinde ilerlemişlerdir. Aynı zamanda hükümdar ailesinden insanların ölümünden sonra içini altınla doldurup And Dağları’nın yüksek kısımlarındaki buzul alanlarda saklayarak mumyaların günümüze kadar gelmesini sağlamışlardır. İnka Medeniyeti, 1572’de İspanyollar tarafından ortadan kaldırılmıştır.

Aztek Medeniyeti

Orta Amerika’nın yerli halkından olan Aztekler tarafından Amerika’nın keşfinden önce 15. yüzyılda Meksika’da kurulan büyük bir imparatorluktur. Büyük bir imparatorluk kurabilmelerinin temelinde, kullanılabilir tüm toprakların modern yöntemlerle ekildiği, gelişmiş bir sulama ve bataklık kurutma sistemine dayalı olağanüstü tarım düzenleri yatar. Bu yöntemlerle sağlanan yüksek verimlilik, zengin ve kalabalık bir ülkenin doğmasına neden olmuştur. Kendilerine özgü mitolojiye ve kültüre sahip olan Azteklere ait bir din, takvim ve alfabe de bulunmaktadır. Ayrıca günümüzde 182.107 m? alan üzerine kurulu dünyanın en büyük piramidini de inşa etmişlerdir.

Maya Medeniyeti

Orta Amerika’nın günümüz Meksika ülkesinin sınırları içinde kurulan Maya Medeniyeti, önemli bir tarım medeniyetidir. En önemli tarım ürünleri; mısır ve kakaoydu. Mayalar, kakaoyu para yerine kullanmışlardır. Gelişmiş tarım metotları uygulayan Mayalar için balıkçılık da önemli bir ekonomik faaliyeti. Tropikal ormanlar da bu medeniyet için önemli bir besin kaynağıydı. Tükettiğinden daha fazlasını üretmeye başlayan Mayalarda ticaret de gelişmişti. Mayalar, yapılarında ahşap ve taş kullanmışlardır. Yüksek tapınaklar ve piramitler yapan bu medeniyette, yapı malzemesi olarak daha çok kireç taşı kullanılmıştır. Mayalar astronomi, matematik, mimari ve sanat alanında olduğu gibi birçok alanda gelişmiş bir medeniyetti. Gelişmiş bir dile sahip olan Mayalar, yazıyı kullanmış ve Güneş yılına dayalı bir takvim yapmışlardır.

Hint Uygarlığı

Hint Medeniyeti, İndus ve Ganj nehirlerinin kıyılarındaki verimli tarım alanlarında kurulmuştur. Bu medeniyetin temel ekonomik etkinliği tarımdı. Ganj ve İndus nehirlerinin kıyıları pirinç üretimine oldukça elverişlidir. Hint Medeniyeti’ndeki yapılarda daha çok taş kullanılmıştır. Hindistan’da İlkçağ’da Brahmanizm ve Budizm gibi dinler görülmüştür. Hintliler sıfır rakamını bulmuşlardır. Bu medeniyetin en önemli toplumsal kurumu ise “Kast Teşkilatı”dır.

Çin Medeniyeti

Dünyanın en eski medeniyetlerinden olan Çin Medeniyeti, Güneydoğu Asya’da yer alan Gökırmak ve Sarıırmak’ın kıyılarında kurulmuştur. Bu akarsuların çevresindeki verimli alüvyal ovalara yerleşen Çinlilerin temel ekonomik faaliyeti tarım olmuştur. Çinicilik ve ipekli dokuma alanında ilerleyen bu medeniyet, birçok buluşa imza atmıştır. Kâğıdı, barutu ve pusulayı bulanlar Çinlilerdir. Çinliler, yapılarında daha çok taş ve ahşap kullanmışlardır. Ülkenin kuzeyinde savunma için yapılan surlar, günümüzde hâlen yeryüzünün en uzun yapısıdır. Çin Medeniyeti aynı zamanda felsefi alanda da çok ileri gitmiştir. Konfüçyüs ve Tao bu medeniyetin önemli filozoflarıdır.

ÇÖZÜMLÜ TEST SORULARI

Soru 1:
Aşağıdaki bölgelerden hangisi dünyanın ilk kültür merkezlerinden biri değildir?
A) Mezopotamya
B) İndus Vadisi
C) Orta Asya
D) Amazon Havzası
E) Nil Vadisi

Çözüm:
D seçeneği (Amazon Havzası) ilk kültür merkezlerinden biri değildir. İlk kültür merkezleri verimli nehir vadilerinde ortaya çıkmıştır. Amazon Havzası’nda büyük ölçekli yerleşik tarım toplumları gelişmemiştir.

Cevap: D) Amazon Havzası

Soru 2:
İlk kültür merkezlerinin ortak özellikleri arasında aşağıdakilerden hangisi yer almaz?
A) Verimli nehir vadilerinde kurulmaları
B) Yazının icat edilmiş olması
C) Tekerleğin bilinmemesi
D) Şehir devletleri şeklinde örgütlenmeleri
E) Sulama sistemlerinin gelişmiş olması

Çözüm:
C seçeneği yanlıştır. İlk kültür merkezlerinde tekerlek biliniyor ve kullanılıyordu. Özellikle Mezopotamya’da tekerlek MÖ 3500 yıllarında kullanılmaya başlanmıştır.

Cevap: C) Tekerleğin bilinmemesi

Soru 3:
Aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi yanlıştır?
A) Mezopotamya – Ziggurat
B) Mısır – Piramit
C) İndus Vadisi – Harappa
D) Çin – Akropolis
E) Orta Amerika – Maya Tapınakları

Çözüm:
D seçeneği yanlıştır. Akropolis, Yunan uygarlığına ait bir yapıdır. Çin’in ilk kültür merkezlerinde bu tür yapılar görülmez.

Cevap: D) Çin – Akropolis

Soru 4:
İlk kültür merkezlerinin gelişmesinde aşağıdaki faktörlerden hangisi en az etkili olmuştur?
A) İklim koşullarının elverişli olması
B) Verimli tarım arazilerinin bulunması
C) Yeraltı kaynaklarının zengin olması
D) Su kaynaklarına yakın olması
E) Savunmaya elverişli coğrafi konum

Çözüm:
C seçeneği (Yeraltı kaynaklarının zengin olması) ilk kültür merkezlerinin gelişmesinde diğer faktörlere göre daha az etkili olmuştur. Tarımsal verimlilik ve su kaynakları daha belirleyici olmuştur.

Cevap: C) Yeraltı kaynaklarının zengin olması

Soru 5:
Aşağıdakilerden hangisi ilk kültür merkezlerinden biri olan Mezopotamya’nın özelliklerinden değildir?
A) Fırat ve Dicle nehirleri arasında kurulmuştur
B) Şehir devletleri halinde örgütlenmiştir
C) Hiyeroglif yazısını kullanmışlardır
D) Sümer, Akad, Babil gibi uygarlıklara ev sahipliği yapmıştır
E) Ziggurat adı verilen tapınaklar inşa etmişlerdir

Çözüm:
C seçeneği yanlıştır. Mezopotamya’da hiyeroglif değil, çivi yazısı kullanılmıştır. Hiyeroglif yazısı Mısır uygarlığına aittir.

Cevap: C) Hiyeroglif yazısını kullanmışlardır

Soru 6:
İlk kültür merkezlerinin ortaya çıkış sırası aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir?
A) Mezopotamya – Mısır – İndus – Çin
B) Mısır – Mezopotamya – Çin – İndus
C) Çin – İndus – Mezopotamya – Mısır
D) İndus – Çin – Mısır – Mezopotamya
E) Mezopotamya – Çin – Mısır – İndus

Çözüm:
İlk kültür merkezlerinin ortaya çıkış sırası şöyledir: Mezopotamya (MÖ 3500), Mısır (MÖ 3000), İndus Vadisi (MÖ 2500), Çin (MÖ 1500).

Cevap: A) Mezopotamya – Mısır – İndus – Çin

Soru 7:
Aşağıdaki uygarlık-bulgu eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?
A) Sümerler – Çivi yazısı
B) Mısır – Güneş takvimi
C) İndus – Kanalizasyon sistemi
D) Çin – Piramitler
E) Maya – Sıfır rakamı

Çözüm:
D seçeneği yanlıştır. Piramitler Çin uygarlığına değil, Mısır uygarlığına aittir. Çin’in en önemli bulguları arasında ipek üretimi, barut ve pusula sayılabilir.

Cevap: D) Çin – Piramitler