Maddelerin genleşme veya büzüşme miktarı madenin ilk hacmine, cinsine (genleşme katsayısına) ve sıcaklık değişimine bağlıdır ve bunlarla doğru orantılıdır. Genleşme katsayısı büyük olan maddeler ısıtılınca çok genleşir, soğutulunca da çok büzüşür. Genleşmenin ve büzüşmenin etkilerini günlük hayatımızda sık sık görürüz. Elektrik tellerinin yazın sarkması, tren raylarının yazın uzaması, kaynayan suyun çaydanlıktan taşması genleşme olaylarına örnektir.
- Isı alarak sıcaklığı artan maddelerin boyutlarında meydana gelen artışa genleşme denir.
- Isı vererek sıcaklığı azalan maddelerin boyutlarında meydana azalmaya değişime büzülme denir.
- Bir maddenin genleşme miktarı, maddenin ilk boyutuna, türüne ve sıcaklık farkına bağlıdır.
- Bir maddenin sıcaklığının 1 °C artırılması durumunda maddenin birim hacminde meydana gelen genleşme miktarına o maddenin genleşme katsayısı denir.
- Genleşme katsayısı katı ve sıvılar için ayırt edici özelliktir; gazlar için ayırt edici özellik değildir.
- Genleşme katsayısının birimi 1/°C dir.
- Genleşme ve büzülme hem katı, hem sıvı, hem de gazlar için geçerli olan bir özelliktir.
- Genleşme ve büzülme katılarda boyca, yüzeyce ve hacimce olurken, sıvı ve gazlarda ise hacimce olur.
- Isı alan maddenin titreşim enerjisi artar. Bu nedenle tanecikler arasındaki uzaklık artar ve genleşme gerçekleşir.
- Isı kaybeden maddenin titreşim enerjisi azalır. Bu nedenle tanecikler arasındaki uzaklık azalır ve büzülme gerçekleşir.
- Sıcaklarda tren raylarının şeklinin bozulması, elektrik tellerinin kışın gergin yazın sarkık olması, genleşmenin sonuçlarıdır.
Önemli Bilgi: Genleşme ya da büzülme olaylarında maddenin kütlesi değişmez. Yalnızca tanecikler arasındaki uzaklık değişir.
Örnek:
l. Genleşme ısı alınarak, büzülme ısı verilerek gerçekleşir.
II. Büzülen cisimlerin kütlesi azalır.
III. Genleşme yalnızca laboratuvar ortamında gözlenebilen bir olaydır.
yargılarından hangileri doğrudur?
Çözüm: Isı alan ya da veren maddelerde üç değişiklik olur. Bunlar; sıcaklık artışı, hâl ve boyut değişimidir. Boyut değişimi olan genleşme olayı ısı alındığına, büzülme ise ısı verildiğinde gerçekleşir. l yargısı doğrudur.
Isı vererek büzülen maddelerin yalnızca hacmi küçülür. Madde kaybı olmaz. II yargısı yanlıştır.
Elektrik tellerinin yaz aylarında sarkması, ısıtılan kavanoz kapağının kolayca açılması gibi olaylar, genleşmenin günlük hayatta da sıkça karşılaştığımız bir olay olduğunu gösterir yargısı yanlıştır.
