1. Öznel Yargı Bildiren Cümleler
Kişisel duygu ve düşünce içeren, kanıtlanamayan bir yargıyı bildiren cümlelerdir.
Örnekler
- Sofradaki birbirinden lezzetli yemeklerden yedik.
–› Bu cümle, “birbirinden lezzetli” ifadesi kişisel düşünce içerdiği için öznel bir yargı bildirmektedir. - Yazarın sürükleyici anlatımı okuru kuşatıveriyor.
–› Bu cümle, “anlatımın sürükleyici olması ve okuru kuşatması” kanıtlanamayacağı için öznel bir yargı bildirmektedir.
Hatırlayalım: Öznel yargı bildiren cümlelerde “görelik” (bana göre, sana göre…) anlamı vardır. Bu cümlelerde “yorum” söz konusudur.
Örnek
- Barışın olmadığı yerde insanların rahat edebileceğine inanmıyorum.
–› Bu cümlede “bana göre” anlamı vardır ve bir yorum yapılmıştır. Cümle, öznel yargı bildirmektedir.
2. Nesnel Yargı Bildiren Cümleler
Kişisel duygu ve düşünce içermeyen, kanıtlanabilen bir yargıyı bildiren cümlelerdir.
Örnekler
- Ülkemizde nüfusun yarısından çoğu kentlerde yaşıyor.
–› Bu cümle kanıtlanabilir bir yargı bildirdiği için nesneldir. - Ömer Seyfettin, şiir türünde de eser vermiştir.
–› Bu cümle, kişisel duygu ve düşünce bildirmediği için nesneldir. - İnternet kullananların sayısı her yıl artıyor.
–› Bu cümle kanıtlanabilir bir yargı bildirdiği için nesneldir.
Örnek Soru: (I) Etna, İtalya’nın en büyük üç aktif yanardağından biridir. (II) 3326 m yüksekliğe sahip bu yanardağdaki en son patlama 2015’te gerçekleşmiştir. (III) Patlama sırasında muhteşem görüntülere sahne olan yanardağ, turistlerin ilgisini çekmektedir. (IV) Her yıl dünyanın farklı ülkelerinden gelen turistler Etna’yı ziyaret etmektedir.
Bu metinde numaralanmış cümlelerden hangisi kanıtlanabilirlik açısından diğerlerinden farklıdır?
A) I B) II C) III D) IV
Çözüm: Metindeki I, II ve IV. cümle kanıtlanabilir yargılar içermektedir. Ancak lII. cümledeki “muhteşem görüntüler” ifadesi kişiden kişiye değişeceği için bu cümle kanıtlanabilirlik bakımından diğerlerinden farklıdır. Doğru cevap “C” seçeneğidir.
3. Doğrudan Anlatım Bildiren Cümleler
Başkasına ait bir cümlenin, anlamının ve sözcüklerinin değiştirilmeden yeni bir cümle içinde aktarıldığı cümlelerdir.
Örnekler
- Mevlâna “Kusursuz dost arayan, dostsuz kalır.” diyerek her insanın kusurlarının olabileceğini vurgular.
–> Bu cümlede Mevlâna’nın bir sözü onun ağzından çıktığı şekliyle aktarılarak doğrudan anlatım yapılmıştır. - Çöpleri sakın yere atmayın, diye bizi uyardı.
–> Bu cümledeki “Çöpleri sakın yere atmayın!” sözü, söyleyenin ağzından çıktığı gibi aktarıldığı için doğrudan anlatım yapılmıştır. - Sait Faik’in “Yazmasaydım çıldıracaktım.” sözünü şimdi daha iyi anlıyorum.
–> Bu cümlede Sait Faik’e ait bir söz onun ağzından çıktığı şekliyle aktarılarak doğrudan anlatım yapılmıştır.
4. Dolaylı Anlatım Bildiren Cümleler
Başkasına ait bir cümlenin, anlamının korunarak yeni bir cümle içinde ifade edilmesidir.
Örnekler
- Öğretmenimiz, çalışanların hayatta her zaman başarılı olacağını söyledi.
–> Bu cümlede öğretmenin “Çalışanlar hayatta her zaman başarılı olur.” cümlesi anlamı korunup biçimi değiştirilerek aktarıldığı için dolaylı anlatım yapılmıştır. - Bakan, yeni bir atama yapılacağını belirtti.
–> Bu cümlede Bakan’ın “Yeni bir atama yapılacak.” cümlesi anlamı korunup biçimi değiştirilerek aktarıldığı için dolaylı anlatım yapılmıştır. - Canlı yayına bağlanan meteoroloji uzmanı, sıcaklıkların artacağını dile getirdi.
–> Bu cümlede uzmanın “Sıcaklıklar artacak.” cümlesi anlamı korunup biçimi değiştirilerek aktarıldığı için dolaylı anlatım yapılmıştır. - Genç yazarların dile gereken önemi vermesi gerektiğini ifade etti.
–> Bu cümlede söz konusu kişinin “Genç yazarlar dile gereken önemi vermeli.” cümlesi değiştirilerek aktarıldığı için dolaylı anlatım yapılmıştır.
Karıştırmayalım: Tek sözcükle anlatılabilecek bir kavramın birden fazla sözcükle anlatılması anlamına gelen dolaylama, dolaylı anlatımla karıştırılmamalıdır.
Örnekler
- Kıbrıs –> Yavru vatan (Dolaylama)
Kaleci –> File bekçisi (Dolaylama)
5. Üslup Bildiren Cümleler
Bir konunun nasıl anlatıldığını, anlatımda kullanılan dil özelliklerini bildiren cümlelerdir.
Örnekler
- Yazar, bütün eserlerinde süsten uzak, herkesin anlayabileceği bir dil kullanmıştır.
–> Bu cümlede yazarın, ele aldığı konuyu nasıl anlattığı (süsten uzak, herkesin anlayabileceği bir şekilde) dile getirildiği için cümle üslupla ilgilidir. - Gazetede her gün sıcak ve sürükleyici bir anlatımla yazdığı yazılar okurların ilgisini çekiyordu.
–> Bu cümlede yazarın anlatımının nasıl (sıcak ve sürükleyici) olduğundan söz edildiği için cümle üslupla ilgilidir. - Mehmet Akif, şiirlerinde konuşma dilinden oldukça uzak sözcükleri tercih etmiştir.
–> Bu cümlede Mehmet Akif’in ele aldığı konuyu nasıl anlattığı (konuşma dilinden uzak sözcüklerle) dile getirildiği için cümle üslupla ilgilidir.
6. İçerik (Konu) Bildiren Cümleler
Bir eserde neyden söz edildiğini, yazarın neyi anlattığını bildiren cümlelerdir.
Önemli Bilgi !
Üslup cümlelerinde “Nasıl anlatılmış?” içerik cümlelerinde ise “Ne anlatılmış?” sorularının cevabı vardır.
Örnekler
Bu kısa hikâyelerde küçük bir çocuğun başından geçen ilginç olaylar anlatılıyor.
Bu cümlede söz konusu eserde ne anlatıldığı bildirildiği için cümle içerikle ilgilidir.
Yazarın satış rekoru kıran romanı Mevlâna’nın yaşamını okurun beğenisine sunuyor.
Bu cümlede söz konusu eserde ne anlatıldığı bildirildiği için cümle içerikle ilgilidir.
Dikkat!
Bir cümlede üslup ve içerikle ilgili yargılar bir arada bulunabilir.
Örnek
“Küçük Ağa” romanında Milli Mücadele yılları sade bir dille yansıtılmıştır.
Bu cümlede “Küçük Ağa” romanının içeriği (Milli Mücadele yılları) ve üslubu (sade bir dil) ile ilgili bilgi verilmiştir.
7. Tanım Bildiren Cümleler
Bir varlık ya da kavramın ne olduğunu bildiren cümlelerdir. Tanım cümlelerinde “.. nedir?” sorusunun cevabı vardır.
Örnekler
İletişim, duygu ve düşüncelerin farklı yollarla bir başkasına aktarılmasıdır.
Bu cümle, “İletişim nedir?” sorusuna cevap verdiği için tanım cümlesidir.
Yerin içinde sıvı veya hamur kıvamında uçucu gazlarla doymuş maddeye magma denir.
Bu cümle, “Magma nedir?” sorusuna cevap verdiği için tanım cümlesidir.
Hoşgörü, her insanın hata yapabileceğini düşünerek hareket etmektir.
Bu cümle, “Hoşgörü nedir?” sorusuna cevap verdiği için tanım cümlesidir.
Hatırlayalım !
Tanım cümleleri öznel de nesnel de olabilir.
Örnekler
Şiir, kabaran duyguların yansımasıdır. (Öznel tanım)
Ozanların çaldığı, telli saza kopuz denir. (Nesnel tanım)
8. Kinayeli Anlatım Bildiren Cümleler
Bir duygu ya da düşüncenin dolaylı yoldan, alaycı bir biçimde aktarıldığı cümlelerdir.
Örnekler
Bu işten anladığın, bilgisayarı bozmandan belli.
Bu cümlede söz konusu kişinin işten anlamadığı düşüncesi, tersi söylenerek aktarıldığı için kinayeli bir anlatım söz konusudur.
Film öyle güzeldi ki izlerken hepimiz uyuduk.
Bu cümlede söz konusu filmin güzel olmadığı düşüncesi, tersi söylenerek aktarıldığı için Kinayeli bir anlatım söz konusudur.
9. Aşamalı Durum Bildiren Cümleler
Bir olayın, durumun ya da özelliğin aşama aşama değiştiğini veya geliştiğini bildiren cümlelerdir.
Örnekler
Spor yaptığı için günden güne zayıflıyordu.
Bu cümlede “zayıflama” işinin “günden güne”, aşama aşama gerçekleştiği bildirildiği için aşamalı durum söz konusudur.
Odadaki keskin gaz kokusu anbean artıyordu.
Bu cümlede “artma” işinin “anbean”, aşama aşama gerçekleştiği bildirildiği için aşamalı durum söz konusudur.
Karıştırmayalım !
Aşamalı durum bildiren cümlelerde “gittikçe” anlamı vardır. Bu anlamın bulunmadığı cümleler, aşamalı durum bildirmez.
Örnekler
Dünyada petrole olan ihtiyaç yıldan yıla azalıyor.
Bu cümlede “gittikçe” anlamı olduğu için aşamalı durum söz konusudur.
İşler yüzünden köyümüze yıldan yıla gidebiliyoruz.
Bu cümlede “gittikçe” anlamı olmadığı için aşamalı durum söz konusu değildir.
