Anlatım Biçimleri

Açıklama

Öğretmek, bilgi vermek amacıyla kaleme alınan yazılarda kullanılan anlatım biçimidir. Açıklamada amaç, herhangi bir konuyu okuyucuya öğretmek, o konuyla ilgili bilgi vermektir.
Bir konu anlaşılır kılınmak, geliştirilmek isteniyorsa açıklamaya başvurulur. Açıklama sonunda, zihinde beliren “Niçin, nasıl?” sorularına cevap bulunmuş ve konunun bilinmeyen yönleri aydınlatılmış olur.
Açıklamada amaç bilgi vermek, öğretmek olduğundan sanatsal ve soyut ifadelerden kaçınılır; açık, anlaşılır bir dil kullanılır. Nesnel bir tutum sergilenir.
Öğretmek amacıyla kaleme alınan makale, deneme, fıkra, sohbet, eleştiri vb. yazılarda açıklama kullanılır.

Tartışma

Tartışma; herhangi bir konuda farklı düşünen bir kişinin fikirlerini değiştirmek, sözü edilen konu üzerinde düşünmesini sağlamak amacıyla kaleme alınan metinlerde kullanılan anlatım biçimidir.
Tartışmacı anlatımda yazar, karşı tarafın düşüncelerini çürütmeyi, geçersiz kılmayı ve o kişinin, kendisi gibi düşünmesini sağlamayı amaçlar.
Karşı düşünce, bir kişiye ait olmak zorunda değildir; yazar, toplumda yerleşmiş yanlış kanıları da değiştirmeye çalışabilir.
Tartışmacı anlatım biçimine bağlı olarak kaleme alınan metinlerde yazar; önce, kabul etmediği, yanlış bulduğu bir düşünceyi ortaya koyar. Sonra, bu konuyla ilgili kendi doğrularını dile getirir. Asıl doğrunun, kendi görüşleri olduğunu savunur. Bunu yaparken diğer görüşü neden benimsemediğini açıklar. Karşı düşünceye sahip kişiyi kendi düşüncelerine çekmeye, kendi görüşlerinin doğru olduğuna inandırmaya çalışır.
Bu anlatım biçiminde, amaç doğrultusunda bir üslup kullanılır. Amaç, bir düşünceyi çürütmek olduğundan yazar, metni karşısında biri varmış gibi sohbet havası içinde kaleme alır.
Bir düşüncenin çürütülmesi için karşı düşünce ortaya konduğundan tartışmacı anlatımda bilgi verilir, açıklama yapılır ve karşılaştırmadan yararlanılır. Bu durumda, tartışmacı anlatım biçimiyle kaleme alınan yazılarda açıklama ve karşılaştırma genelde vardır. Bunların dışında yazar, örneklerden, sayısal verilerden ve farklı kişilerin görüşlerinden de yararlanabilir.
Tartışma; makale, eleştiri, fıkra, röportaj, deneme vb. yazı türlerinde kullanılır.

Betimleme (Tasvir Etme)

Betimleme; varlıkları sözle veya yazıyla anlatma, göz önünde canlandırma, tasvir etmedir. Diğer bir ifadeyle betimleme, varlıkların kelimelerle resim çizer gibi anlatılmasıdır.
Betimlemede amaç, varlıkları ya da durumları, gözlemlerden yararlanarak okuyucunun hayalinde, gözü önünde canlandırmaktır. Bu durum, başta görme duyusu olmak üzere tüm duyularla algılanarak sağlanır.
Yazar, gözlemlerinden yararlanarak varlık ve durumlara “görünürlük” kazandırır.
Bir varlığı görüntü olarak algılayabilmek, o varlığın ayrıntı edici özelliklerinin tasvir edilmesine bağlıdır. Bu nedenle betimlemede sıfatlara, renk ve biçim ayrıntılarına çokça yer verilir.
Yazarın amacına göre betimleme iki kısma ayrılır:

• Açıklayıcı Betimleme: Bir varlık ya da durumla ilgili bilgi vermek amacıyla kullanılan betimlemedir. Açıklayıcı betimlemede varlık ya da durumlar, kişisel duygu ve düşünceler katılmadan, olduğu gibi (nesnel olarak) tanıtılır. Coğrafya ve tarih kitaplarında açıklayıcı betimlemeden yararlanılarak konular okuyucunun gözü önünde canlandırılır.
• Sanatsal (İzlenimsel) Betimleme: Sanatsal betimlemede varlık ve durumlar yazarın duygu, yorum, sezgi ve kişisel izlenimlerine bağlı olarak okuyucunun gözü önünde canlandırılır. Sanatsal betimlemede yazar; varlıkları, ayrıntı edici nitelikleriyle tasvir ederken özenli anlatıma başvurur.

Öyküleme (Hikâye Etme)

Öyküleme, anlatılmak veya söylenmek istenenlerin bir olaya bağlı olarak kaleme alınmasıdır. Öykülemede amaç; olayı, okuyucunun gözü önünde canlandırmak ve okuyucuyu olayı yaşatmaktır.
Roman, hikâye, anı, gezi, biyografi, otobiyografi vb. edebî türlerin temel anlatım biçimi olan öykülemede olay ve durumlar, fiile (harekete) bağlı olarak anlatılır.
Öykülemede “olay”, “kişiler”, “yer” ve “zaman” olmak üzere dört unsur bulunur. Öykülemenin kullanıldığı bir metinde, bu dört unsurun tamamının bir arada bulunmadığı da olur. Önemli olan, değişen, birbiri ardından gelen (ardışık) olay ve durumlardır.
Genelde geçmiş zaman kipinin kullanıldığı öykülemede, anlatılmak istenenler; olay, kişi, yer ve zamana bağlı olarak tasvir edilir. Tasvir, öykülemenin önemli bir özelliğidir. Öykülemenin kullanıldığı metinlerde genelde betimleme de vardır.
Öykülemede cümleler genelde kısadır ve bu cümlelerin yüklemleri fiildir.
Öyküleme; roman, hikâye (öykü), tiyatro, destan, masal vb. metin türlerinde kullanılır.

ÇÖZÜMLÜ ÖRNEK TEST SORULARI

SORU 1:
“Güneş, ufukta kızıl bir top gibi batıyordu. Deniz, bu kızıllığı yansıtarak adeta ateşler içinde yanıyor gibiydi. Kumlar hâlâ sıcaktı ve ayaklarımı yakıyordu.”

Bu parçanın anlatım biçimi aşağıdakilerden hangisidir?
A) Açıklayıcı
B) Öyküleyici
C) Betimleyici
D) Tartışmacı

ÇÖZÜM:

• Parçada görsel unsurlar (kızıl güneş, yanan deniz, sıcak kumlar) ön planda.
• Sıfatlar ve benzetmeler (“top gibi”, “ateşler içinde”) kullanılmış.
  Doğru Cevap: C (Betimleyici)

---

SORU 2:
“Kapıyı hızla açtı, içeri dalar gibi girdi. Gözleri hemen masanın üzerindeki mektuba kaydı. Titreyen elleriyle zarfa uzandı ve yırtarak açtı.”

Bu parçada ağır basan anlatım biçimi hangisidir?
A) Betimleyici
B) Öyküleyici
C) Açıklayıcı
D) Tartışmacı

ÇÖZÜM:

• Olay zinciri var: “açtı-girdi-kaydı-uzandı-açtı”.
• Hareket bildiren fiiller yoğunlukta.
  Doğru Cevap: B (Öyküleyici)

---

SORU 3:
“Sanatçı, toplumun aynasıdır görüşüne katılmıyorum. Çünkü sanatçı yalnızca gördüklerini değil, kendi iç dünyasını da yansıtır. Örneğin Van Gogh’un yıldızlı geceleri…”

Bu parçanın anlatım biçimi ve teknik sıralaması hangi seçenekte doğru verilmiştir?
A) Tartışmacı – Örnekleme
B) Açıklayıcı – Tanık gösterme
C) Betimleyici – Karşılaştırma
D) Öyküleyici – Benzetme

ÇÖZÜM:

• Tez (“sanatçı aynadır”) ve antitez (“katılmıyorum”) içeriyor.
• “Örneğin” ifadesiyle örnekleme tekniği kullanılmış.
  Doğru Cevap: A

---

SORU 4:
“Fotosentez, bitkilerin güneş ışığını kullanarak besin üretmesidir. Bu süreçte klorofil pigmenti, ışık enerjisini kimyasal enerjiye dönüştürür. Deneyler gösteriyor ki…”

Bu parçanın anlatım özellikleri için ne söylenebilir?
A) Öznel yargılar içeren betimleyici bir metindir
B) Bilgi vermeyi amaçlayan açıklayıcı bir metindir
C) Olay anlatımı ön plandadır
D) Karşıt görüşleri çürütmeye çalışır

ÇÖZÜM:

• Tanım yapılmış (“fotosentez nedir”).
• Nesnel veriler ve terimler kullanılmış.
  Doğru Cevap: B

---

SORU 5:
I. “Sokak lambalarının solgun ışığında, duvarlardaki çatlaklar daha belirgin görünüyordu.”
II. “Eserdeki karakterlerin hepsi tip özelliği gösterir.”
III. “Bence bu şiir imge zenginliğiyle öne çıkıyor.”

Numaralanmış cümlelerin anlatım biçimleri hangi seçenekte doğru eşleştirilmiştir?

ÇÖZÜM:

• I. cümlede görsel betimleme var.
• II. cümlede edebiyat terimi açıklanıyor.
• III. cümlede kişisel görüş belirtilmiş.
  Doğru Cevap: I-A, II-B, III-C