- Asya Hunları, tarihte bilinen ilk teşkilatlı Türk devletidir. Orhun ve Selenga ırmakları civarında kutlu vatan kabul edilen Ötüken merkez olmak üzere güçlü bir devlet kuran Hunlar, zamanla bütün Orta Asya’ya egemen olmuşlardır.
- Asya Hunlarının bilinen ilk hükümdarı Şan-yü veya Tan-hu unvanını taşıyan Tuman (Teoman)’dır (MÖ 220 – 209).
- Devlet en güçlü dönemini Teoman’dan sonra tahta çıkan Mete Han (MÖ 209 – 174) zamanında yaşamıştır. Mete Han, Türkçe konuşan ve Türk soyundan olan toplulukları ilk kez Hun hakimiyeti altında toplamıştır.
Mete Han,
- Türk boylarını tek yönetim altında toplayıp Orta Asya’da siyasal birliği sağlama
- Devleti siyasi ve askeri alanlarda teşkilatlandırma
- Dışarıdan gelen saldırıları durdurma ve sınırları genişletme
- Hunlar için tehdit oluşturan Çin’i baskı altında tutma ve vergiye bağlama
- Türk boylarının milli kimliklerini korumasını sağlama
- İpek Yolu’na hakim olma
politikaları izlemiştir.
- Mete Han’dan sonra Çin entrikaları sonucunda Hun iktidarında derin çatlaklar belirmeye başlamıştır. Bu süreçte iç ve dış baskılara dayanamayan Ho-han-yeh’in Çin hakimiyeti altına girerek durumunu kurtarmak istemesi Hun kurultayında sert tartışmalara yol açmıştır.
- Ho-han-yeh ile Çin hakimiyetini kabullenmeyen Çi-çi arasındataht mücadelesi başlamıştır. Bu mücadeleyi, Çin’in desteğini arkasına alan Ho-han-yeh’in kazanmasıyla Hun Devleti, Doğu Hunları ve Batı Hunları olmak üzere ikiye ayrılmıştır (MÖ 54).
- Bağımsız yaşamayı savunan Çi-çi önderliğindeki Batı Hunları’na MÖ 36’da Çin İmparatorluğu son vermiştir. Çin hakimiyetindeki Doğu Hunları ise miladın ilk yıllarından itibaren yavaş yavaş toparlanmaya başlayarak tekrar bağımsızlıklarını kazandı. Ancak taht kavgaları nedeniyle Hunlar, Güney Hunları ve Kuzey Hunları olmak üzere tekrar ikiye ayrıldı (MS 48).
- Kuzey Hunları, bölgedeki diğer kavimlerin baskısına dayanamayarak 155 yılından sonra Moğolistan’ı boşaltmak zorunda kaldı. Böylece Türk ana yurdundaki Hunların siyasi varlığı tamamen sona erdi. Çin egemenliği altında bulunan Güney Hun Devleti’ne ise Çin İmparatorluğu son verdi (216).
Hunların yıkılmasında,
- Taht kavgalarının yaşanması
- İpek Yolu üzerindeki bölgelerin Çin egemenliğine girmesi nedeniyle ekonominin kötüleşmesi
- Çinli prenseslerle gelen casusların Hun beylerini ve Türk boylarını birbirine düşürmeleri etkili olmuştur.
