Anlamına Göre Cümleler
Bir cümlenin taşıdığı anlamı belirlerken yüklem görevindeki sözcüğe odaklanmalıyız. Bu temel bilgiden sonra anlamına göre cümleleri işleyelim:
Olumlu Cümle
Bir cümlenin taşıdığı yargının yapıldığını, gerçekleştiğini bildiren cümledir.
Örneğin;
“Sınava yetişmek için erken kalktım.” cümlesi bir işin yapıldığını bildirdiği için olumlu bir cümledir. Bir cümle ”kaza yaptı, yaralandı, öldü“ şeklinde olup zihnimizde olumsuz anlam taşısa bile bu cümleler anlamına göre olumlu cümledir.
- Sınav yarın öğleden sonra yapılacakmış.
- Dünkü kazada üç kişi yaralanmış.
- Ahmet bugün de sınıfa geç geldi.
- Bazı çocuklar madde bağımlısıydı.
- Otobüsün ön kısmı çok kalabalıktı.
- Öğrencilerimiz zararlı maddelere alıştırılıyor.
- Yaz akşamları köy kahvesinde buluşurduk.
Bu cümlelerdeki koyu yazılı kısımlar cümlelerin olumlu olduğunu belirtmiş oldu.
Not: Bazı cümleler biçim yönüyle olumsuz olduğu hâlde anlamca olumlu olabilir.
- Sizin bana iyilik yapmak istediğinizi bilmez miyim? (bilirim)
- Kardeşim bizimle gelmek istemiyor değil ki. (gelmek istiyor)
- Aslında sen bu konuda bilinçsiz değilsin. (bilinçlisin)
- Bu dükkânda yok yok. (her şey var)
Olumsuz Cümle
Bir işin yapılmadığını, gerçekleşmediğini, olmadığını bildiren cümledir.
Fiil cümleleri “-me / -ma / -mez / -maz” ekleriyle olumsuz cümle yapılır.
- Yarınki derse geç gelme.
- Dertlerime çözüm bulamazsın.
İsim cümleleri “değil / yok sözcükleriyle ve -sız” ekiyle olumsuz cümle yapılır.
- Bu ev eski evimizden daha geniş değil.
- Mahallemizde yasalara aykırı bir işletme yok.
- Çocuk, bazı derslerden epey başarısız.
Not: Bazı cümleler yapı yönüyle olumlu olduğu hâlde anlamca olumsuz olabilir.
- Benim seni aramaya yüzüm mü var? (yüzüm yok)
- Ben bu sözlere hiç inanır mıyım? (inanmam)
- Ne İsa’ya yarandı ne Musa’ya. (yaranamadı)
- Sanki bütün tatlıları ben yedim! (ben yemedim)
Soru Cümlesi
Soru eki (mı, mi, mu, mü) ya da soru bildiren sözcüklerle kurulan cümledir.
- Bu soruyu sen mi çözdün?
- Halı saha maçını ne zaman yapacağız?
- Derslerine günde kaç saat çalışıyorsun?
Not: Soru eki bazen soru cümlesi anlamı oluşturmaz: Sınavda kolay mı kolay sorular vardı. (Pekiştirme)
Yağmur yağdı mı sokaklar hareketlenir. (Zaman – şart)
Şart Cümlesi
Birbirine koşul ilişkisiyle bağlı cümlelerdir.
- Kitabı geri vermek üzere aldı.
- Sınavda başarılı olursan bilgisayar alacağım.
- Seni düşündükçe üniversite yıllarım aklıma gelir.
Bu cümlelerde koyu yazılı kısımlar cümlede şart ilgisi kurdu.
İstek Cümlesi
İstek kipi eki (-e / -a) ile kurulan cümlelerdir.
- Yarın akşam fizik çalışalım.
Emir Cümlesi
Emir kipi ile çekimlenmiş fiillerle kurulan cümledir.
- Kitapları raflara dizin.
- Saat 22.30’da beni aramayı unutmayın.
- Beni çok geç vakitte aramayınız.
Bu cümlelerdeki koyu yazılı kısımlar emir kipi olduğu için emir cümlesi ortaya çıkmıştır.
Ünlem Cümlesi
Korku, heyecan, üzüntü gibi duyguları anlatan cümlelerdir.
- Karneye bir baktım ki notların hepsi tepetaklak!
- İnsanı çileden çıkaran bir soru!
