Ülkemizde madenlerin kullanımı çok eski dönemlerden başlar. Madencilik, Osmanlı Devleti’nin ilk dönemlerinde devlet destekli yapılan bir faaliyettir. Devletin son dönemlerine doğru 1815 yılında Bandırma yakınlarında bor, 1829 yılında Zonguldak’ta taşkömürü ve 1848 yılında Bursa’da krom bulunmuştur.
Cumhuriyet Türkiye’ sinde, İzmir İktisat Kongresi’nde (1923) alınan kararlarla Türkiye Sanayi ve Maden Bankası kurulmuştur. Daha sonraki süreçte 1935 yılında ülkedeki madenlerin daha iyi teknolojilerle aranması, rezerv tespiti için MTA Enstitüsü; yine aynı yıl içerisinde Etibank kurulmuştur.
1940 yılında MTA tarafından Batman Raman’da ilk petrol bulunmuştur.
Ülkemiz maden çeşitliliği bakımından dünyada ilk sırada yer almaktadır. Bunun nedeni Türkiye’nin geçmiş jeolojik dönemlerde birçok volkanizma ve dağ hareketlerine sahne olmasıdır. Bunun kanıtı bakır, demir, krom, kurşun ve çinko gibi madenlerin yaygın olarak çıkarılması gösterilebilir.
Bir madenin işletmeye açılabilmesi için;
- Rezerv yeterli olmalı ve kullanım alanı yaygın olmalı,
- Maden içindeki tenör oranı yüksek olmalı ve kullanım alanı yaygın olmalı,
- Kar hacmi yüksek olmalı ve madenin işlenmesi kolay olmalı,
- Maden uzun yıllar çıkartılmaya elverişli olmalıdır.
Türkiye’de maden bakımından en zengin bölge Doğu Anadolu Bölgesi’dir. (Yukarı Fırat Bölümü -› Malatya – Elazığ)
Türkiye’de Madenlerin Dağılışı
1. Demir
Türkiye’de her bölgede rezervi bulunan demir madeni, demir çelik sanayinin hammaddesidir. Ülkemizde en fazla Doğu Anadolu Bölgesi’nde çıkarılır. Demir yolu, inşaat ve makine yapımında kullanılır.
Türkiye’de zengin demir yatakları: Sivas (Divriği ve Kangal), Malatya (Hasan Çelebi ve Hekimhan), Sakarya (Çamdağ), İzmir (Dikili ve Torbalı), Kütahya (Simav), Hatay (Payas), Adanaş (Saimbeyli ve Feke) da bulunmaktadır. Bu rezervlerden çıkartılan demir madeni Zonguldak (Ereğli) ve Karabük, Kırıkkale, Sivas, İskenderun ve İzmir’deki demir-çelik fabrikalarında işlenir.
2. Bakır
Bakır madeni elektrik ve elektronik sanayinin hammadesidir.
Bakırın çıkarıldığı yerler: Artvin (Murgul), Elazığ (Maden), Kastamonu (Küre), Diyarbakır (Ergani), Flize (Çayeli)’dir. Çıkarılan bakır Samsun, Elazığ (Maden), Diyarbakır (Ergani) ve Artvin (Murgul) da işlenmektedir.
3. Krom
Sertlik derecesi yüksek ve paslanmaya karşı dayanıklı olan krom madeni, uçak, otomotiv, gemi, makine sanayinde ve paslanmaz çelik yapımında kullanılır. Stratejik madenler arasında yer alan krom madeni bordan sonra ülkemizde ikinci önemli ekonomik değere sahiptir. Dünya’da Türkiye krom üretiminde 4. sıradadır.
Başlıca krom yatakları: Muğla (Fethiye, Dalaman, Köyceğiz), Bursa (Orhaneli), Elazığ (Guleman), Adana (Pozantı), Erzincan (Kop Dağı)’ dır. Elazığ ve Antalya’da ferro-krom tesislerinde kullanılır.
4. Bor Minarelleri
Krom gibi kullanım alanı oldukça yaygın olan bor mineralleri, jet ve roket yakıtı, askeri araçlar, cam ve seramik endüstrisi, fotoğrafçılık, izolasyon maddeleri gibi bir çok sanayi alanında kullanılır. Türkiye dünya bor rezervinin % 72’sine sahiptir.
Bor minarellerinin başlıca çıkarıldığı yerler: Balıkesir (Susurluk ve Bigadiç), Kütahya (Emet), Bursa (Mustafa Kemal
Paşa), Eskişehir (Seyitgazi ve Kırka)’ dır. Buralarda çıkarılan bor Balıkesir- Bandırma ve Eskişehir- Kırka’daki fabrikalarda işlenir.
5. Boksit
Boksit madeninin işlenmesiyle alüminyum elde edilir. Boksit madeni motorlu araç ve uçak yapımında kullanılır. Kimya sanayisi ve ev eşyalarının hammadesidir.
Ülkemizde başlıca boksit yatakları: Antalya (Akseki), Konya (Seydişehir), Muğla (Milas), Adana (Saimbeyli)’ dir.
Buralarda çıkarılan boksit Konya (Seydişehir) alüminyum fabrikasında işlenir. Bu fabrikanın elektrik ihtiyacı ise Oymapınar Barajı’ndan sağlanmaktadır.
6. Manganez
Manganez, çeliğin aşınmaya karşı direncini ve sertliğini arttırmada kullanılır. Kimya ve demir-çelik sanayinde kullanılır.
Manganezin ülkemizde başlıca çıkarıldığı yerler: Zonguldak (Ereğli), Artvin (Borçka), Adana (Ceyhan), Kastamonu (Küre) dir.
7. Fosfat
Tuz bileşikleri şeklinde olan fosfat seramik, cam, çimento, gübre ve petro kimya sanayinde kullanılır. Fosfat üretimi
Türkiye’nin ihtiyacını karşılamadığı için Kuzey Afrika ülkelerinden ithal edilir.
Fosfatın ülkemizde başlıca çıkarıldığı yerler, Mardin (Mazı Dağı), Adıyaman, Bitlis ve Hatay’dır. Fosfatın işlendiği fabrikalar Mardin – Mazı Dağı’nda bulunmaktadır.
8. Barit
Barit, doğalgaz, petrol aramalarında sondaj kuyularının açılmasında, boya, deri, cam, kimya ve kauçuk sanayinde kullanılır. Suda çabuk erimeyen bir madendir. Bowling, golf ve tenis topu yapımı, nükleer tesislerde radyasyon sızıntılarını önlemek diğer kullanım alanlarıdır.
Ülkemizdeki başlıca barit yatakları: Antalya (Gazi Paşa ve Alanya), Kahramanmaraş (Elbistan), Eskişehir, İzmit ve Muş’tur.
Türkiye, barit rezervi yönünden dünyanın en zengin ülkesidir.
9. Kükürt
Kükürt, tarım ilacı ve yanıcı maddelerin yapımında kullanılır.
Başlıca kükürt yatakları: Isparta (Keçiborlu), Kütahya (Simav), Muğla (Milas)’tır. Isparta Keçibor|u’da çıkartılan kükürt 1995 yılına kadar Keçiborlu kükürt işleme tesislerinde işlenmiştir. Günümüzde rezervi tüketildiğinden kullanılmamaktadır.
10. Mermer
Farklı kayaç türlerinin metamorfizmaya uğramasıyla oluşan mermer, sert ve dayanıklı bir yapıya sahiptir.
Türkiye, Dünya’da en önemli mermer üreticileri ve ihracatçılarından biridir.
Ülkemizde başlıca mermer yatakları: Afyon, Muğla, Denizli, Bilecik, Kütahya, Kapıdağ Yarımadası ve Marmara Adası’dır.
11. Volfram
Yüksek ısıya dayanıklı bir maden olan volfram; elektrik, elektronik, uzay ve kimya sanayisinin hammadesidir.
Ülkemizde başlıca çıkarıldığı yerler: Bursa (Uludağ), Elazığ (Keban) ve Kırıkkale (Keskin)’ dir.
Bursa’da çıkarılan volfram Uludağ’daki volfram tesislerinde işlenir.
12. Amyant (Asbest)
Asbest yüksek sıcaklığa dayanıklı bir maddedir. İtfaiyeci elbisesi ve fren balataları yapımında kullanılır.
Asbestin ülkemizdeki başlıca çıkarıldığı yerler: Bursa, İzmir, Muğla, Erzincan, Ağrı, Uşak, İskenderun ve Sivas’tır.
13. Boraks
Porselenlerin süslenmesinde ve madenlerin temizlenmesinde kullanılan boraks, renksiz ve suda kolay çözülebilen bir madendir.
Ülkemizde çıkarıldığı yerler: Balıkesir (Susurluk), Eskişehir (Kırka)’ da çıkartılır. Bandırma’daki boraks işletmelerinde kullanılır.
14. Çinko ve Kurşun
Kurşun ve çinkonun ülkemizde çıkarıldığı yerlerin dağılışı benzerdir.
Çinko ve kurşun yataklarının başlıcaları: Kayseri (Yahyalı), Elazığ (Keban), Çanakkale (Yenice) ve Rize (Çayeli)’dir. İşlendiği yerler ise Elazığ (Keban) Kayseri- Çinkur ve Elazığ- Simli kurşun işletmeleridir.
15. Feldspat
Seramik, boya, cam ve kaynak aletlerinin üretiminde yararlanılır. Türkiye feldspat ihracatında ilk sırada yer alır.
Başlıca feldspat yatakları: Aydın (Çine) Manisa (Demirci), Muğla (Milas) ve Kütahya (Simav)’dır.
16. Antimon
Metal sanayi, ilaç, cam, matbaacılık ve seramik yapımında kullanılır.
Başlıca antimon yatakları: Balıkesir, Sivas, İzmir, Tokat ve Kütahya başlıca antimon yataklarıdır.
17. Manyezit ( Magnezyum)
Yüksek sıcaklığa dayanıklı, hafif ve dirençli bir metaldir. Kimya ve demir-çelik sanayinin hammaddesidir. Ateşe dayanıklı tuğla yapımının hammaddesidir. Ülkemizde Eskişehir, Konya, Kütahya ve Balıkesir’de çıkartılır.
18. Gümüş
Gümüş Afyon ve Amasya’daki gümüş yataklarında üretilmektedir.
19. Tuz
Gıda sektörünün yanı sıra dericilik, konserve, salça, boya, hayvan besiciliği ve cam sanayinde kullanılır. Ülkemiz tuz
ihtiyacını göl, deniz ve kaya tuzundan karşılamaktadır. İnsan sağlığı açısından en yararlı olanı kaya tuzudur.
Ülkemizdeki başlıca tuz yatakları: İzmir (Çamaltı), Tuz Gölü, Çankırı kaya tuzları, Erzurum, Yozgat ve Nevşehir’dir.
20. Civa
Civa, doğada sıvı halde bulunmaktadır. Altın ve gümüş üretimi, kağıt ve suni ipek üretimi, boya ve tarım ilaçlarının yapımında kullanılır. Üretim maliyetinin yüksek olması ve çevre kirliliği oluşturduğundan civa işletmelerinin sayısı her geçen gün azalmaktadır.
Başlıca civa yataklarımız: Konya (Sarayönü), İzmir (Ödemiş ve Karaburun), Niğde ve Uşak’tadır.
Civanın işlendiği yerler ise Konya-Sarayönü ve İzmir Ödemiş’tir.
21. Zımpara Taşı
Çimento yapımı ve inşaat sektöründe yararlanılmaktadır. Türkiye’nin ihraç ettiği ürünlerden biridir.
Ülkemizde başlıca çıkarıldığı yerler: İzmir, Manisa, Muğla ve Aydın’ dır.
22. Oltu Taşı
Küçük süs eşyası, biblo, tesbih ve takı yapımında kullanılır.
Başlıca oltu taşı yatakları: Erzurum’un Oltu ilçesinde çıkarılmaktadır.
23. Lüle Taşı
Süs eşyaları ve pipo yapımında kullanılan parlak yüzeyli bir taştır.
Başlıca lüle taşı yatakları: Eskişehir ve çevresinde çıkartılır.
24. Altın
Kolay işlenebilen parlak yumuşak ve sarı renkli bir metalik madendir.
Başlıca altın yatakları: İzmir (Bergama), Kaz Dağları, Uşak, Erzincan ve Gümüşhane başlıca çıkarıldığı yerlerdir.
25. Nikel
Tuzlu suya dayanıklı gemilerin yapımında kullanılan nikel, Manisa ve Turgutlu’da çıkarılır. Ülkemiz nikel madeni yönünden fakirdir.
Madencilikle İlgili Temel Kavramlar
Maden: Kayaların içinde bulunan minarellerin ekonomik değer taşıyanlarına maden denir.
Tenör: Madenin içindeki saf metal oranıdır.
Tuvenan cevher: Başka maddelerle karışık halde bulunan işlenmemiş madenlerdir.
Rezerv: Yeraltındaki madenlerin toplam miktarına denir.
Metalurji: Metalik madenlerin işlenmesi faaliyetine verilen addır.
