Osmanlı Devleti, Kuruluş Dönemi’nde oturttuğu merkeziyetçi yönetim ve ordu yapısını, Yükselme Dönemi’nde (1453-1683) daha da sağlamlaştırmıştır. Ancak 16. yüzyılın sonlarından itibaren bazı bozulmalar da başlamıştır.

• Merkezi Yönetim:
  • Divan-ı Hümayun: Fatih Sultan Mehmed’den itibaren, padişahlar Divan’a başkanlık etmekten vazgeçmiş ve bu görev sadrazamlara bırakılmıştır. Padişah, divan kararlarını Kasr-ı Adl denilen bir yerden takip etmiştir. Bu, padişahın otoritesini artırmak ve vezirlerin gücünü dengelemek içindir.
  • Saray (Enderun, Harem): Enderun, devşirme sistemiyle alınan yetenekli çocukların, devletin üst düzey yöneticileri olarak yetiştirildiği saray okuludur. Harem ise padişahın ailesiyle birlikte yaşadığı, devlet işlerinde etkin bir rol oynamaya başlayan birimdir.
• Ordu Yapısı:
  • Kapıkulu Ocakları: Yeniçerilerin sayısı artırılmış, ancak zamanla disiplinleri bozulmuştur. Devşirme kanununa aykırı olarak ocağa asker alınması, ocak dışı işlerle uğraşmaları ve evlenmeleri, askerî gücün zayıflamasına neden olmuştur.
  • Tımar Sistemi: Coğrafi keşifler sonrası altın ve gümüşün Osmanlı ülkesine girmesiyle yaşanan enflasyon, tımar sistemini olumsuz etkilemiştir. Tımar sahiplerinin gelirleri azalmış ve bu durum, eyalet askerlerinin (Tımarlı Sipahiler) gücünün zayıflamasına yol açmıştır.
• Ekonomik Değişim:
  • İltizam Sistemi: Tımar sisteminin bozulmasıyla birlikte, devlet nakit para ihtiyacını karşılamak için iltizam sistemine (vergi gelirlerini peşin olarak satma) ağırlık vermiştir. Bu durum, halk üzerindeki vergi yükünü artırmış ve sosyal huzursuzluklara neden olmuştur.
  • Para Değerindeki Düşüş: Gümüşün ve diğer değerli madenlerin Avrupa’dan Osmanlı topraklarına girmesi, paranın değerini düşürmüştür. Bu durum, Osmanlı ekonomisinde ciddi bir enflasyona yol açmıştır.

Bu dönemdeki değişimler, Osmanlı Devleti’nin 17. yüzyıldan itibaren yavaş yavaş duraklama ve gerileme sürecine girmesinin temel nedenlerinden biri olmuştur.

Çözümlü Örnek Test Soruları

1. Fatih Sultan Mehmed’den itibaren padişahın Divan-ı Hümayun’a başkanlık etme yetkisini sadrazama bırakmasının en önemli amacı nedir?

A) Sadece padişahın tatil yapmasını sağlamak B) Sadrazamın gücünü artırmak C) Padişahın otoritesini artırmak ve merkeziyetçiliği güçlendirmek D) Sadece Divan üyelerinin gücünü artırmak

Doğru Cevap: C

Çözüm: Padişah, Divan’a bizzat başkanlık etmek yerine, perde arkasından kararları takip ederek vezirlerin üzerindeki mutlak otoritesini korumayı amaçlamıştır.

2. Aşağıdakilerden hangisi, Yeniçeri Ocağı’nın bozulmasının nedenlerinden biri değildir?

A) Devşirme kanununa aykırı olarak ocağa asker alınması B) Yeniçerilerin evlenmelerinin yasaklanması C) Yeniçerilerin esnaflık ve ticaret gibi ocak dışı işlerle uğraşması D) Ocağa rüşvetle asker alımının başlaması

Doğru Cevap: B

Çözüm: Yeniçerilerin evlenmeleri, ocak bozulduktan sonra yavaş yavaş serbest bırakılmış ve bu durum, ocağın eski disiplinini kaybetmesine neden olmuştur.

3. Tımar sisteminin bozulmasına neden olan en önemli ekonomik gelişme aşağıdakilerden hangisidir?

A) Yeni ticaret yollarının keşfi B) Avrupa’dan gelen bol miktardaki değerli madenler (altın, gümüş) C) Osmanlı’nın ticaret yollarını kaybetmesi D) Sadece savaşların azalması

Doğru Cevap: B

Çözüm: Avrupa’dan gelen bol miktarda altın ve gümüş, Osmanlı parasının değerini düşürmüş ve enflasyona neden olmuştur. Bu durum, tımar sahiplerinin gelirlerini azaltmış ve sistemin bozulmasına yol açmıştır.

4. Osmanlı Devleti’nde, devlet adamı ve bürokrat yetiştirmek amacıyla sarayda kurulan eğitim kurumu aşağıdakilerden hangisidir?

A) Enderun B) Medrese C) Lonca D) Kervansaray

Doğru Cevap: A

Çözüm: Enderun, devşirme sistemiyle alınan yetenekli çocukların, devletin en üst düzey yöneticisi olarak yetiştirildiği, saraydaki özel bir okuldur.

5. 16. yüzyılın sonlarından itibaren Tımar sisteminin bozulması, aşağıdakilerden hangisinin azalmasına neden olmuştur?

A) Osmanlı’daki ticaretin B) Yeniçeri sayısının C) Eyalet ordusunun gücünün (Tımarlı Sipahiler) D) Saraydaki görevlilerin sayısının

Doğru Cevap: C

Çözüm: Tımar sisteminin bozulmasıyla, toprak gelirleriyle asker yetiştiren Tımarlı Sipahilerin sayısı azalmış ve Osmanlı ordusunun en büyük gücü zayıflamıştır.

6. Yeni Nesil Soru: Bir tarih belgeselinde, 17. yüzyılda Osmanlı ekonomisinin artan fiyatlar ve paranın değerinin düşmesi nedeniyle zor durumda olduğu anlatılıyor. Bu durum, hangi gelişmenin bir sonucudur?

A) Sadece savaşların artması B) Avrupa’dan gelen ucuz ve bol miktardaki mallar C) Coğrafi keşifler ve para enflasyonu D) Sadece ticaretin azalması

Doğru Cevap: C

Çözüm: Coğrafi keşifler sonrası, Avrupa’dan Osmanlı topraklarına giren değerli madenler, paranın değerini düşürmüş ve bu da enflasyona yol açarak ekonomiyi sarsmıştır.

7. Osmanlı Devleti’nde, nakit para ihtiyacını karşılamak için vergi gelirlerinin peşin olarak satılmasına dayanan sistem aşağıdakilerden hangisidir?

A) Tımar sistemi B) İltizam sistemi C) Devşirme sistemi D) İskân politikası

Doğru Cevap: B

Çözüm: Tımar sisteminin bozulmasıyla, devlet nakit para ihtiyacını karşılamak için iltizam sistemini yaygınlaştırmıştır. Bu sistemde, vergi toplama hakkı bir kişiye (mültezim) belli bir ücret karşılığında verilir.

8. Aşağıdakilerden hangisi, Osmanlı Devleti’nde 17. yüzyılda yaşanan yönetim ve ordu yapısındaki bozulmaların en önemli nedeni olarak gösterilebilir?

A) Sadece Avrupalı devletlerin Osmanlı’ya saldırması B) Sistemin kendi içinde bozulması ve dış etkenlere uyum sağlayamaması C) Sadece Osmanlı padişahlarının zayıf olması D) Ticaretin tamamen durması

Doğru Cevap: B

Çözüm: Osmanlı’daki bozulmalar sadece dış etkenlerden kaynaklanmaz. Tımar, devşirme ve iltizam gibi sistemlerin kendi içindeki bozulmalar, dış baskılarla birleşince devletin zayıflamasına neden olmuştur.

9. Osmanlı’da, Harem’in siyasi hayattaki rolünün artması, aşağıdakilerden hangisinin bir göstergesidir?

A) Sadece kadınların güç kazanması B) Merkezi otoritenin zayıflaması C) Padişahın mutlak gücünün artması D) Sadece dinî liderliğin ön plana çıkması

Doğru Cevap: B

Çözüm: Harem’in devlet işlerine karışması, padişahın ve saray dışındaki devlet adamlarının otoritesini zayıflatmış ve yönetimde istikrarsızlığa neden olmuştur. Bu durum, “Kadınlar Saltanatı” olarak da bilinir.

10. “Miri toprakların tımar sistemiyle işlenmesi, Osmanlı’nın hem askerî hem de ekonomik gücünü bir arada tutmuştur.” Bu ifade, hangi sistemin önemini vurgular?

A) Enderun B) İltizam C) Devşirme D) Tımar

Doğru Cevap: D

Çözüm: Tımar sistemi, topraktan elde edilen gelirle asker (Tımarlı Sipahi) yetiştirilmesini sağlayarak hem ekonomik hem de askerî bir sistem olarak işlev görmüştür.

11. Yeni Nesil Soru: Bir tarih öğrencisi, 17. yüzyılda Osmanlı ülkesinde bir Yeniçeri’nin dükkân açtığını ve ticaretle uğraştığını okuyor. Bu durum, Yeniçeri Ocağı’nın hangi özelliğinin bozulduğunu gösterir?

A) Sadece savaşçı kimliğinin B) “Ocak devlet içindir” ilkesinin bozulmasıyla birlikte disiplinsizleştiğini C) Sadece ekonomik gücünün arttığını D) Askerlerin okuma yazma bilmeye başladığını

Doğru Cevap: B

Çözüm: Normalde sadece askerlikle uğraşması gereken Yeniçerilerin ticaretle uğraşması, “ocak devlet içindir” ilkesinin bozulduğunu ve ocağın eski disiplinini kaybettiğini gösterir.

12. Aşağıdakilerden hangisi, Osmanlı Devleti’nde askerî ve yönetim yapısındaki değişimlerin temel nedenlerinden biri değildir?

A) İç ve dış savaşların artması B) Avrupa’daki gelişmeler C) Sistemin kendi içinde bozulması D) Sadece sarayın yönetime karışması

Doğru Cevap: D

Çözüm: Sarayın yönetime karışması bir sonuçtur, tek başına neden değildir. Asıl neden, sistemin kendi içindeki bozulmalar ve Avrupa’daki değişimlere uyum sağlayamamasıdır.

13. Osmanlı Devleti’nde, Kapıkulu askerlerinin sürekli olarak maaş almasına ne ad verilir?

A) İltizam B) Tımar C) Ulufe D) Cizye

Doğru Cevap: C

Çözüm: Ulufe, Kapıkulu askerlerine üç ayda bir verilen maaştır. Paranın değerinin düşmesi, ulufe alanların da alım gücünü azaltmıştır.

14. Yeni Nesil Soru: Osmanlı Devleti’nde tımar sisteminin bozulmasıyla birlikte vergi gelirlerinin azalması ve eyalet ordusunun zayıflaması, aşağıdakilerden hangisini doğrudan etkiler?

A) Sadece Yeniçeri Ocağı’nın gücünü B) Merkezi otoritenin gücünü C) Sadece ekonomik kalkınmayı D) Sadece asker sayısını

Doğru Cevap: B

Çözüm: Tımar sistemi, hem ekonomik hem de askerî bir sistem olarak merkezi otoriteyi güçlendiriyordu. Tımarın bozulmasıyla devletin gelirleri azalmış ve eyaletlerdeki otoritesi zayıflamıştır.

15. Aşağıdakilerden hangisi, Osmanlı Devleti’nde Yükselme Dönemi’nin sonlarında ortaya çıkan sorunlardan biri değildir?

A) Enflasyon B) Tımar sisteminin bozulması C) Yeniçeri Ocağı’nın disiplinsizleşmesi D) Sadece askerî teknolojinin gerilemesi

Doğru Cevap: D

Çözüm: Yükselme Dönemi’nin sonlarında, Osmanlı askerî teknolojisi Avrupa’ya göre hala güçlüydü, ancak yavaş yavaş gerileme belirtileri görülmeye başlanmıştır. Enflasyon, tımar ve Yeniçeri Ocağı’nın bozulması ise bu dönemin sonunda belirginleşen sorunlardır.