Osmanlı İmparatorluğu’nun genişlemesi ve merkezi otoritesini güçlendirmesi, her zaman sorunsuz bir süreç olmamıştır. Kuruluşundan itibaren çeşitli nedenlerle isyanlar çıkmış ve bu isyanlar devletin bekasını zaman zaman tehdit etmiştir. Osmanlı’daki isyanları genel olarak Şehzade İsyanları, Celali İsyanları ve Yeniçeri İsyanları olarak üç ana başlık altında inceleyebiliriz.

1. Şehzade İsyanları

Bu isyanlar, merkezi otoriteyi en çok tehdit eden iç karışıklıklardır. Taht kavgaları, Osmanlı Devleti’nde en sık karşılaşılan sorunlardan biri olmuştur.

• Nedenleri:
  • Veraset Sistemi: Osmanlı’da tahta kimin geçeceğinin belli olmaması (Ekber ve Erşed sistemi öncesi), her şehzadeye tahtta hak iddia etme fırsatı vermiştir.
  • Devlet Yönetiminde Etkisiz Kalmak: Şehzadelerin devlet yönetiminde etkili olamaması ve siyasi rakiplerinin entrikaları.
• Önemli Örnekler:
  • Fetret Devri (1402-1413): Ankara Savaşı’nda Yıldırım Bayezid’in esir düşmesiyle başlayan ve oğulları arasında yaşanan taht kavgalarıdır. Bu durum, devleti parçalanma noktasına getirmiştir.
  • Cem Sultan Olayı (15. yüzyıl): Fatih Sultan Mehmed’in ölümünden sonra Şehzade Bayezid ile kardeşi Cem Sultan arasında yaşanan taht mücadelesidir. Cem Sultan’ın dış destek arayışı, sorunun uluslararası bir boyut kazanmasına neden olmuştur.
  • Şehzade Mustafa Olayı (16. yüzyıl): Kanuni Sultan Süleyman’ın oğlu Şehzade Mustafa’nın, taht için tehlikeli görülerek idam edilmesi olayıdır. Bu olay, Yeniçeriler ve halk arasında büyük tepkiye yol açmıştır.

2. Celali İsyanları

16. yüzyılın sonlarından itibaren Anadolu’da çıkan ve ekonomik nedenlere dayanan büyük köylü ayaklanmalarıdır. Bu isyanlar, Osmanlı Devleti’ni en çok sarsan isyanlardır.

• Nedenleri:
  • Ekonomik: Coğrafi Keşifler sonucunda ticaret yollarının değişmesiyle Anadolu’daki ekonomik hayatın gerilemesi.
  • Sosyal: Tımar sistemindeki bozulmalar nedeniyle köylülerin topraklarını terk ederek “topraksız kalması”.
  • Siyasi: Merkezî otoritenin zayıflaması ve eyaletlerdeki yöneticilerin halka baskı yapması.
• Önemli Liderler: Karayazıcı, Canbolatoğlu, Kalenderoğlu gibi eski tımar sahipleri ve askerler bu isyanlara liderlik etmiştir.
• Sonuçları: Anadolu’da büyük bir göç yaşanmış, üretim durmuş ve güvenlik zafiyeti oluşmuştur.

3. Yeniçeri (Kapıkulu) İsyanları

Kapıkulu askerlerinin, özellikle Yeniçerilerin çıkardığı isyanlardır. Bu isyanlar, genelde padişah değişikliği ya da maaş (ulûfe) gibi nedenlerle çıkmıştır.

• Nedenleri:
  • Ekonomik: Ulûfelerin zamanında ödenmemesi veya ayarının düşük parayla ödenmesi.
  • Siyasi: Yeniçerilerin siyasi entrikalara alet olması, bazı devlet adamlarını veya padişahları tahttan indirme girişimleri.
• Önemli Örnekler:
  • Buçuktepe Olayı (15. yüzyıl): II. Murad döneminde, Yeniçerilerin maaşlarına zam (buçuk zam) isteyerek isyan etmesidir. Osmanlı tarihinde ilk Kapıkulu isyanıdır.
  • Vaka-i Vakvakiye (17. yüzyıl): 30’a yakın devlet adamının Yeniçeri isteğiyle idam edilerek bir çınar ağacına asılması olayıdır.

Yıldızlı Ders Notları

• Yıldızlı Not 1: Şehzade isyanları, veraset sistemindeki belirsizlikten kaynaklanmıştır. Fatih Sultan Mehmed, bu sorunu kökünden çözmek için kardeş katli yasasını getirmiştir.
• Yıldızlı Not 2: Celali İsyanları, ekonomik ve sosyal temelli isyanlardır. Coğrafi Keşifler ve Tımar sistemindeki bozulma bu isyanların ana nedenleridir. Bu isyanlar, Anadolu’da büyük bir güvenlik sorunu yaratmıştır.
• Yıldızlı Not 3: Yeniçeri isyanları, askerî bir sınıfın siyasete müdahale etmesinin en net örneğidir. Bu durum, merkezi otoriteyi zayıflatmış ve devletin iç işleyişini sekteye uğratmıştır.

Çözümlü Test Soruları

Soru 1: Osmanlı Devleti’nin tarihinde, veraset sistemindeki belirsizlikten dolayı en çok yaşanan isyan türü aşağıdakilerden hangisidir?

A) Celali İsyanları B) Yeniçeri İsyanları C) Dini nitelikli isyanlar D) Şehzade İsyanları E) Azınlık isyanları

Çözüm: Osmanlı’da taht kavgalarının temel nedeni, veraset sistemindeki belirsizliktir. Bu durum, şehzadelerin tahtta hak iddia ederek isyan etmelerine yol açmıştır. Doğru cevap D’dir.

Soru 2: 16. yüzyılın sonlarından itibaren Anadolu’da çıkan ve ekonomik nedenlere dayanan büyük köylü ayaklanmalarına verilen genel ad nedir?

A) Şeyh Bedreddin İsyanı B) Celali İsyanları C) Kabakçı Mustafa İsyanı D) Kuleli Olayı E) Edirne Olayı

Çözüm: Celali İsyanları, Anadolu’daki ekonomik sıkıntılar ve tımar sistemindeki bozulmalar nedeniyle ortaya çıkan köylü isyanlarıdır. Doğru cevap B’dir.

Soru 3: Aşağıdakilerden hangisi, Celali İsyanlarının nedenlerinden biri değildir?

A) Tımar sistemindeki bozulmalar B) Coğrafi Keşifler sonucunda ticaret yollarının değişmesi C) Ekonomik sıkıntılar ve vergilerin artması D) Siyasi nedenlerle taht kavgalarının yaşanması E) Merkezi otoritenin zayıflaması

Çözüm: Siyasi nedenlerle yaşanan taht kavgaları ve şehzade isyanları, ayrı bir isyan grubudur. Celali İsyanlarının temel nedenleri ekonomik ve sosyaldir. Doğru cevap D’dir.

Soru 4: Osmanlı tarihinde ilk Kapıkulu (Yeniçeri) isyanı olarak bilinen ve II. Murad döneminde yaşanan olay aşağıdakilerden hangisidir?

A) Vaka-i Vakvakiye B) Buçuktepe Olayı C) Patrona Halil İsyanı D) Kabakçı Mustafa İsyanı E) 31 Mart Olayı

Çözüm: İlk Kapıkulu isyanı, Yeniçerilerin maaşlarına zam (buçuk zam) istemeleriyle çıkan Buçuktepe Olayı’dır. Doğru cevap B’dir.

Soru 5: Kanuni Sultan Süleyman döneminde yaşanan ve Yeniçeriler tarafından da desteklenen, ancak sonuçta şehzadenin idamıyla sonuçlanan isyan olayı aşağıdaki şehzadelerden hangisiyle ilgilidir?

A) Cem Sultan B) Şehzade Mustafa C) Şehzade Korkut D) Şehzade Bayezid E) Şehzade Ahmed

Çözüm: Kanuni’nin oğlu Şehzade Mustafa’nın taht için tehlikeli görülerek idam edilmesi, Yeniçeriler ve halk arasında büyük tepkilere neden olmuştur. Doğru cevap B’dir.