🎓 6. Sınıf Türkistan'da Kurulan İlk Türk Devletlerinin Medeniyetimize Katkıları Test 9 - Ders Notu ve İpuçları

Merhaba sevgili öğrenciler! Bu ders notu, Türkistan'da kurulan ilk Türk devletlerinin (özellikle Asya Hun, Göktürk ve Uygur) temel özelliklerini, yönetim anlayışlarını, sosyal ve ekonomik yaşamlarını, sanatlarını ve medeniyetimize katkılarını anlamanıza yardımcı olacak. Bu notlar, sınav öncesi son tekrarınızı yapmanız ve konuları pekiştirmeniz için hazırlanmıştır.

1. İlk Türk Devletlerinde Yönetim Anlayışı ve Hükümdarın Görevleri

• Kut Anlayışı: İlk Türk devletlerinde hükümdarların devleti yönetme yetkisini Gök Tanrı'dan aldığına inanılırdı. Bu ilahi yetkiye "Kut" denirdi. Kut'un kan yoluyla hanedan üyelerine geçtiği düşünülürdü.
• Hükümdarın Temel Görevleri:
  • Halkın refahını sağlamak (halkı doyurmak, giydirmek, barındırmak).
  • Dağınık Türk boylarını bir araya getirerek siyasi birliği sağlamak.
  • Devletin sınırlarını genişletmek ve ülkeyi iç ve dış düşmanlara karşı korumak.
  • Adaleti sağlamak ve töreye (yazısız hukuk kuralları) uygun hareket etmek.
• Sosyal Devlet Anlayışı: Hükümdarın halkın ihtiyaçlarını karşılama sorumluluğu, ilk Türk devletlerinde güçlü bir sosyal devlet anlayışının var olduğunu gösterir. Hükümdar, halkının mutluluğu ve refahı için çalışmak zorundaydı.

⚠️ Dikkat: Kut anlayışı, hükümdarın yetkilerini Tanrı'dan aldığına inanılsa da, bu yetkiler sınırsız değildi. Hükümdar, töreye uymak ve halkın iyiliği için hareket etmek zorundaydı.

2. İlk Türk Devletlerinde Sosyal Yaşam ve Aile Yapısı

• Aile Yapısı: Türk ailesi genellikle ana, baba ve çocuklardan oluşan küçük aile tipindeydi. Bu yapıya "ev halkı" da denirdi. Aile üyeleri aynı yerde ikamet eder, işleri beraberce yapar ve geliri paylaşırlardı.
• Kadının Toplumdaki Yeri: Türk toplumunda kadına büyük önem verilirdi. Kadınlar sosyal hayatta ve hatta yönetimde (hatun olarak) önemli roller üstlenebilirlerdi. Yeni gelinler aileye katılırken özel törenlerle karşılanırdı.
• Bağımsızlık Duygusu: Türkler tarih boyunca bağımsızlıklarına çok düşkün bir millet olmuşlardır. Esarete girmektense mücadele etmeyi ve özgür yaşamayı tercih etmişlerdir.

3. Asya Hun Devleti ve Mete Han

• Kuruluş ve En Güçlü Dönem: Türkistan'da kurulan ilk büyük Türk devleti olan Asya Hun Devleti, en güçlü dönemini Mete Han zamanında yaşamıştır.
• Mete Han'ın Başarıları:
  • Siyasi Birlik: Dağınık Türk boylarını bir araya getirerek tek bir çatı altında toplamış ve Türk birliğini sağlamıştır.
  • Askeri Teşkilatlanma: Orduda ilk defa "onluk sistemi" kurarak askerî teşkilatı düzenlemiştir. Bu disiplinli ordu sayesinde çevresindeki devletlere üstünlük sağlamış, ülke sınırlarını genişletmiştir.
  • Ekonomik Güç: İpek Yolu'nun denetimini ele geçirerek Asya Hun Devleti'nin ekonomisini güçlendirmiş, Çin'i vergiye bağlamıştır.
• Devletin Ayrılması: Asya Hun Devleti, MÖ 46 yılında Doğu Hun ve Batı Hun devletleri olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Bu ayrılığın temel nedenleri arasında ekonomik sıkıntılar, hanedan üyeleri arasındaki taht kavgaları ve Çin'in bölücü politikaları yer almıştır.

💡 İpucu: Mete Han'ın kurduğu onluk sistem, günümüz ordularının temelini oluşturan ve dünya askerî tarihinde çığır açan önemli bir yeniliktir.

4. Göktürk Devleti

• Bağımsızlık Mücadelesi: Göktürkler, Çin egemenliği altına girdiklerinde bile bağımsızlıklarına düşkünlükleri nedeniyle birçok kez isyan çıkarmışlardır. Bu durum, Türklerin özgürlüklerine ve bağımsız devlet kurma arzularına ne kadar önem verdiğini açıkça gösterir.

5. Uygur Devleti

• Kuruluş ve Başkent: II. Göktürk Devleti'ne son vererek Kutluk Bilge Kül Kağan tarafından 745 yılında kurulmuştur. İlk merkezi Ötüken iken daha sonra Karabalgsun (Ordu-balık) şehrine taşınmıştır.
• Din Değişikliği ve Etkileri:
  • Uygurlar, Bögü Kağan zamanında Maniheizm (Mani dini) ve Budizm dinlerini benimsemişlerdir.
  • Maniheizm dini, hayvansal gıdaların tüketilmesini yasaklamış, savaş yapmamaya ve hareketsizliğe teşvik etmiştir.
  • Bu din değişikliği, Uygurların savaşçı özelliklerinin zayıflamasına ve göçebe yaşam tarzından yerleşik hayata geçmelerine neden olmuştur.
• Ekonomik ve Sosyal Değişim: Maniheizm'in etkisiyle hayvancılık yerine bitkisel gıda tüketimi artmış, bu da tarım faaliyetlerinin önem kazanmasına yol açmıştır. Toprağı ekip biçmeye başlamışlardır. Yerleşik hayata geçişle birlikte şehirler kurmuşlardır.
• Yerleşik Hayatın Kanıtları:
  • Saraylar, tapınaklar ve şehirler inşa etmeleri (gelişmiş mimari).
  • Tarım yapmaları ve sulama kanalları inşa etmeleri.
  • Halı ve kilim dokumacılığı gibi sanatlarla uğraşmaları.
  • Kendilerine ait Uygur alfabesini kullanmaları ve matbaayı kullanmaları (kültürel gelişim).
  • Ticari ilişkiler kurmaları.

⚠️ Dikkat: Uygurların din değiştirmesi, hem yaşam tarzlarını (göçebelikten yerleşik hayata) hem de ekonomik faaliyetlerini (hayvancılıktan tarıma) kökten değiştirmiştir. Bu, Türk tarihinde önemli bir dönüm noktasıdır.

6. İlk Türk Devletlerinde Sanat ve Kültür

• Türkler, göçebe yaşam tarzlarına rağmen çeşitli sanat dallarında önemli eserler vermişlerdir.
• Dokumacılık: Pazırık Kurganı'ndan çıkarılan Hun halısı, Türklerin dokumacılık sanatında ne kadar ileri olduğunu gösteren en eski ve önemli örneklerden biridir.
• Heykeltıraşlık: Kül Tigin anıtının baş kısmı gibi eserler, heykeltıraşlık alanındaki başarılarını ve taş işçiliğindeki ustalıklarını gösterir.
• Mimari: Uygurların yerleşik hayata geçmeleriyle birlikte saraylar, tapınaklar ve şehirler inşa etmeleri, mimarinin geliştiğini ve kalıcı eserler bırakıldığını gösterir.
• Yazı ve Edebiyat: Göktürk Yazıtları (Orhun Abideleri) ve Uygurların kendi alfabeleriyle yazdıkları eserler, Türklerin yazılı kültüre verdikleri önemi gösterir.

7. Tarih Bilinci ve Milli Değerlerin Önemi

• Geçmişimizi öğrenmek, atalarımızı tanımak, milli değerlerimizi anlamak, gelecekte daha büyük işler başarmak için bize güç ve ilham verir.
• Mustafa Kemal Atatürk'ün de belirttiği gibi, "Türk çocuğu, atalarını tanıdıkça daha büyük işler yapmak için kendinde kuvvet bulacaktır." Bu söz, tarih bilincinin, milli değerlerin aktarımının ve geçmişten ders çıkarmanın önemini vurgular. Popüler kültürün takibinden ziyade, kendi öz değerlerimize sahip çıkmak esastır.

Sevgili öğrenciler, bu ders notu ile Türkistan'da kurulan ilk Türk devletlerinin temel özelliklerini ve medeniyetimize katkılarını özetledik. Unutmayın, bu konuları iyi anlamak, hem sınavlarınızda başarılı olmanızı hem de kendi tarihimizi daha iyi kavramamızı sağlar. Başarılar dilerim!