🎓 6. Sınıf Türkistan'da Kurulan İlk Türk Devletlerinin Medeniyetimize Katkıları Test 3 - Ders Notu ve İpuçları

Merhaba sevgili öğrenciler!

Bu ders notu, Türkistan'da kurulan ilk Türk devletlerinin yaşam biçimleri, yönetim anlayışları, kültürel ve ekonomik özellikleri ile medeniyetimize yaptıkları katkıları daha iyi anlamanız için hazırlandı. Özellikle Göktürkler ve Uygurlar gibi önemli devletlerin temel özelliklerini, coğrafyanın yaşam üzerindeki etkilerini ve Türk toplum yapısını bu notlarda bulacaksınız. Sınav öncesi son tekrarınız için harika bir kaynak olacak!

1. Türkistan Coğrafyası ve İlk Türk Devletlerinin Yaşam Tarzı

• Coğrafi ve İklim Özellikleri: Türkistan, genellikle yüksek yaylalardan oluşan, kışları şiddetli soğuk ve az yağış alan bir bölgedir. Bu zorlu coğrafya, ilk Türk devletlerinin yaşam biçimini derinden etkilemiştir.
• Geçim Kaynakları: Bölgenin iklimi ve yer şekilleri tarım yapmaya çok elverişli olmadığı için, ilk Türk devletlerinin temel geçim kaynağı hayvancılık olmuştur. Bu durum, göçebe yaşam tarzını beraberinde getirmiştir.
• Göçebe Yaşam: Hayvanlarını otlatmak için sürekli yer değiştiren Türkler, çadırlarda yaşamış ve taşınabilir eşyalar kullanmışlardır. Bu yaşam tarzı, onların savaşçı özelliklerini ve bağımsızlık ruhlarını güçlendirmiştir.
• Yerleşik Hayata Geçiş: İlk Türk devletlerinin çoğu göçebe yaşam sürerken, Uygurlar farklı bir yol izlemiştir. Maniheizm dinini kabul etmeleriyle birlikte et yeme ve savaşma yasaklanmış, bu da onları tarım yapmaya ve şehirler kurarak yerleşik hayata geçmeye yöneltmiştir.
• Uygurların Yerleşik Hayat Kanıtları: Tarım yapmaları, saray ve tapınaklar inşa etmeleri, kütüphaneler kurmaları, şehirler etrafında surlar inşa etmeleri ve rahat kıyafetler giymeleri, yerleşik hayata geçtiklerinin önemli göstergeleridir.

⚠️ Dikkat: İlk Türk devletlerinin genelinin göçebe olduğunu unutmayın. Uygurlar, din değişikliğiyle birlikte yerleşik hayata geçen ilk önemli Türk devletidir.

2. İlk Türk Devletlerinde Yönetim ve Siyasi Yapı

• Kurultay (Toy): İlk Türk devletlerinde devlet işlerinin görüşülüp karara bağlandığı meclise "Kurultay" veya "Toy" denirdi.
• Yapısı: Kurultaya kağan başkanlık ederdi. Kağanın eşi olan hatun ve boy beyleri de kurultaya katılırdı.
• İşlevleri: Savaş, barış, göç, vergi, töre gibi askerî, siyasi ve sosyal birçok önemli konu kurultayda görüşülürdü.
• Özelliği: Kurultay, bir danışma meclisi özelliği taşırdı. Yani, önemli kararlar alınmadan önce fikir alışverişi yapılır, ancak son söz her zaman kağana ait olurdu.
• Kadınların Rolü: Hatun'un kurultaya katılması, hatta kağan olmadığı zamanlarda kurultaya başkanlık edebilmesi, ilk Türk devletlerinde kadınların yönetimde ve toplumda önemli bir söz sahibi olduğunu gösterir.
• Boylar Arası Mücadeleler: Orta Asya Türk devletlerinde boylar arasında sık sık mücadeleler yaşanırdı. Bu mücadeleler, devlet otoritesinin korunmasını zorlaştıran önemli bir faktördü.

💡 İpucu: Kurultayın danışma meclisi olması, kağanın mutlak yetkiye sahip olduğu anlamına gelmez. Kağan, törelere (yazısız hukuk kuralları) uymak zorundaydı ve halkın desteğini almak için kurultayın görüşlerine önem verirdi.

3. Önemli İlk Türk Devletleri ve Özellikleri

• Göktürk Devleti:
• Kuruluşu: 552 yılında Bumin Kağan tarafından Avar Devleti'ne son verilerek kurulmuştur.
• Önemli Şahsiyetler: Bumin Kağan (kurucu), İstemi Yabgu (batı bölgesini yöneten kardeşi), Mukan Kağan (devletin en güçlü dönemini yaşatan hükümdar).
• Türk Adıyla Kurulan İlk Devlet: Tarihte "Türk" adıyla kurulan ilk devlet olma özelliğini taşır.
• Göktürk Alfabesi: Kendilerine ait 38 harften oluşan bir alfabe kullanmışlardır. Bu, Türk kültürü için çok önemli bir gelişmedir.
• Orhun Kitabeleri: Türk tarihinin ve edebiyatının ilk yazılı belgeleridir. Bilge Kağan, Kültigin ve vezir Tonyukuk adına dikilmiştir. Bu kitabeler, Türklerin siyasi, sosyal ve ekonomik yaşamlarını, bağımsızlık mücadelelerini ve yönetim anlayışlarını anlatır. Türk tarihi için eşsiz birer kaynaktır.
• Ekonomik Faaliyetler: İpek Yolu hakimiyeti için Çinlilerle mücadele etmişlerdir. Bu durum, İpek Yolu'nun ekonomik açıdan ne kadar önemli olduğunu gösterir.
• Uygur Devleti:
• Din Değişikliği: Maniheizm dinini kabul eden ilk Türk devletidir. Bu din değişikliği, Uygurların yaşam tarzında köklü değişikliklere yol açmıştır (yerleşik hayata geçiş, tarım, mimari).
• Yerleşik Hayat: Maniheizm'in etkisiyle göçebe yaşamı bırakıp yerleşik hayata geçmişlerdir. Bu durum, onların mimari, sanat ve edebiyat alanında gelişmesini sağlamıştır.

⚠️ Dikkat: Göktürkler "Türk" adıyla kurulan ilk devlet, Uygurlar ise "din değiştiren" ilk Türk devletidir. Bu iki önemli özelliği karıştırmamaya özen gösterin.

4. Ekonomik ve Sosyal Hayat

• Ticaret: Eski Türk topluluklarında ve devletlerinde ticaret, büyük ölçüde takas (değiş tokuş) esasına dayanıyordu. Bu durum, paranın kullanımının henüz yaygınlaşmadığını gösterir.
• Zanaat ve Sanat: Yapılan arkeolojik kazılarda savaş aletleri, çanak çömlekler, kilimler, süs eşyaları ile bakır ve demirden yapılmış kaplar bulunmuştur. Bu buluntular, Türklerin askerlik, dokumacılık, madencilik ve çeşitli zanaatlarla uğraştığını gösterir.

💡 İpucu: Bir bölgede tarım ürünlerine dair doğrudan kanıt (örneğin tohum kalıntıları, tarım aletleri) bulunmadıkça, sadece çanak çömlek gibi buluntulardan tarım yapıldığına dair kesin çıkarım yapmak zordur. Genellikle bu tür buluntular zanaat ve günlük yaşam hakkında bilgi verir.

Bu ders notları ile ilk Türk devletleri konusundaki bilgilerinizi pekiştirdiğinizi umuyorum. Başarılar dilerim!