Merhaba Sevgili 8. Sınıf Öğrencileri,

Bu ders notu, "8. Sınıf Demokratikleşme Çabaları Ünite Değerlendirme Test 1" adlı testte karşılaştığınız konuları pekiştirmeniz ve sınavlarınıza daha iyi hazırlanmanız için özenle hazırlandı. Test, Cumhuriyet'in ilk yıllarındaki demokratikleşme adımlarını, çok partili hayata geçiş denemelerini ve bu süreçte ortaya çıkan rejim karşıtı isyanları ve tehditleri kapsamaktadır. Bu notlar sayesinde, önemli olayların nedenlerini, sonuçlarını ve Atatürk ilkeleriyle ilişkilerini daha iyi anlayacaksınız.

I. Cumhuriyet'in İlk Yıllarında Demokratikleşme Çabaları

Türkiye Cumhuriyeti, kuruluşundan itibaren milli egemenliğe dayalı, demokratik bir yönetim anlayışını benimsemiştir. Bu doğrultuda önemli adımlar atılmıştır:

• Saltanatın Kaldırılması (1922): Milli egemenliğin önündeki en büyük engel kaldırılarak, halkın yönetimdeki tek söz sahibi olması yolunda önemli bir adım atılmıştır.
• Cumhuriyetin İlanı (1923): Yönetim şekli kesinleşmiş, halkın kendi temsilcileri aracılığıyla yönetilmesi ilkesi benimsenmiştir.
• TBMM'nin Açılması (1920): Milli iradenin tecelligahı olan Türkiye Büyük Millet Meclisi, ulusal egemenliğin en somut göstergesidir.
• Kadınlara Siyasi Hakların Verilmesi (1930, 1933, 1934): Demokrasinin vazgeçilmez unsurlarından biri olan eşitlik ilkesi doğrultusunda, kadınlara önce belediye seçimlerinde (1930), ardından muhtarlık seçimlerinde (1933) ve son olarak milletvekili seçme ve seçilme hakkı (1934) tanınmıştır. Bu, Türk toplumunda demokratikleşmenin ve çağdaşlaşmanın önemli bir göstergesidir.

A. Çok Partili Hayata Geçiş Denemeleri

Mustafa Kemal Atatürk, demokrasinin tam anlamıyla yerleşebilmesi için farklı fikirlerin mecliste temsil edilmesinin ve hükümetin denetlenmesinin önemine inanıyordu. Bu amaçla çok partili hayata geçiş denemeleri yapılmıştır:

• Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (TCF - 1924):
  • Kuruluş: Cumhuriyet Halk Fırkası'ndan ayrılan Kazım Karabekir, Rauf Orbay, Ali Fuat Cebesoy gibi komutanlar tarafından kurulmuştur.
  • Programı: Liberal ekonomik modeli savunmuş, tek dereceli seçim sistemini benimsemiş, inkılapların zamana yayılarak yapılmasını istemiş ve Cumhurbaşkanı'nın tarafsızlığını vurgulamıştır. Cumhuriyetçilik ilkesine bağlı olduklarını belirtmişlerdir.
  • Kapanışı: Kısa süre sonra Şeyh Sait Ayaklanması'nın çıkması ve partinin bu isyanla ilişkilendirilmesi üzerine Takrir-i Sükûn Kanunu kapsamında kapatılmıştır.

  ⚠️ Dikkat: TCF, Cumhuriyet rejimine karşı çıkan ilk muhalefet partisi değildir. Amacı, demokratik denetimi sağlamaktır. Ancak rejim karşıtlarının sığınağı haline gelmesi kapatılmasında etkili olmuştur.
• Serbest Cumhuriyet Fırkası (SCF - 1930):
  • Kuruluş: 1929 Dünya Ekonomik Krizi'nin yarattığı ekonomik sıkıntılar ve hükümetin denetlenmesi ihtiyacı üzerine Mustafa Kemal Atatürk'ün isteğiyle Fethi Okyar tarafından kurulmuştur.
  • Programı: Liberal ekonomik modeli savunmuş, tek dereceli seçim sistemini benimsemiş, vergilerin yeniden düzenlenmesini ve kadınlara siyasi haklar verilmesini savunmuştur. Cumhuriyetçilik ve laiklik anlayışına bağlı olduğunu belirtmiştir.
  • Kapanışı: Parti, kısa sürede cumhuriyet ve laiklik karşıtlarının toplanma noktası haline gelmiş, İzmir mitinginde yaşanan olaylar üzerine Fethi Okyar partiyi kendi isteğiyle kapatmıştır.

  💡 İpucu: Her iki çok partili hayata geçiş denemesi de, rejim karşıtlarının partileri kendi amaçları doğrultusunda kullanmaya çalışması nedeniyle başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Bu durum, demokrasinin tam anlamıyla yerleşmesi için zamana ihtiyaç duyulduğunu göstermiştir.

II. Cumhuriyet Rejimine Yönelik Tehditler ve İsyanlar

Cumhuriyet'in ilk yıllarında, yeni rejimi ve inkılapları benimsemeyen bazı kesimler tarafından çeşitli isyanlar ve tehditler ortaya çıkmıştır. Bu olaylar, demokratikleşme sürecini olumsuz etkilemiş ve devletin güvenlik tedbirleri almasına yol açmıştır.

• A. Şeyh Sait Ayaklanması (1925)
  • Nedenleri:
    • Dini taassup içinde yaşayan bazı kesimlerin, inkılapları dine karşı görmek ve halkı kışkırtması.
    • Saltanat ve hilafet yanlılarının tepkileri.
    • İngiltere'nin Musul meselesi sırasında Türkiye'yi zayıflatmak istemesi ve isyancılara destek vermesi.
    • Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası'nın muhalefetinin isyancılara cesaret vermesi.
  • Sonuçları:
    • Takrir-i Sükûn Kanunu: Huzur ve güvenliği sağlamak amacıyla çıkarıldı. Hükümete olağanüstü yetkiler verdi.
    • İstiklal Mahkemeleri: İsyanın bastırılması ve sorumluların yargılanması için yeniden kuruldu.
    • Musul Meselesi: Türkiye, iç sorunlarla uğraşmak zorunda kaldığı için Musul meselesinde istediği sonucu alamadı ve Musul'u İngiliz mandasındaki Irak'a bırakmak zorunda kaldı. Bu durum, Türk dış politikasını olumsuz etkilemiştir.
    • Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kapatıldı.
    • Laiklik ilkesinin önemi bir kez daha anlaşıldı.

  ⚠️ Dikkat: Şeyh Sait Ayaklanması, Cumhuriyet rejimine karşı çıkan ilk büyük isyandır ve laiklik ilkesine yönelik bir tehdit niteliğindedir.

• B. İzmir Suikastı (1926)
  • Amacı: Mustafa Kemal Atatürk'ü ortadan kaldırarak inkılapları durdurmak ve eski rejime dönme çabasıdır.
  • Başarısızlığı: Suikast girişimi başarısızlıkla sonuçlanmış, planlayanlar yakalanmıştır.
  • Mustafa Kemal'in Hukuka Vurgusu: Mustafa Kemal, suikast girişimini kişisel bir mesele olarak görmemiş, olayın hukuki yollarla çözülmesini istemiş ve yargının bağımsızlığına vurgu yapmıştır. Bu olay, cumhuriyetin ve inkılapların halk tarafından benimsendiğini ve korunmaya çalışıldığını göstermiştir.
• C. Menemen (Kubilay) Olayı (1930)
  • Nedenleri: Serbest Cumhuriyet Fırkası'nın kapatılmasından kısa bir süre sonra, dini duyguları istismar eden Derviş Mehmet ve yandaşları tarafından "Din elden gidiyor!" propagandasıyla çıkarılan bir isyandır.
  • Sonuçları: Yedek subay öğretmen Mustafa Fehmi Kubilay ve iki bekçi şehit edilmiştir. Bu olay, laik cumhuriyet rejimine yönelik ciddi bir tehdit olmuş ve laiklik ilkesinin korunmasının ne kadar önemli olduğunu bir kez daha ortaya koymuştur. Türk halkı, bu olaya büyük tepki göstermiş ve cumhuriyet rejimine sahip çıkmıştır.

  💡 İpucu: Menemen Olayı, çok partili hayata geçiş denemelerinin neden başarısız olduğunu ve rejim karşıtlarının fırsat kolladığını gösteren önemli bir olaydır.

III. Bu Dönemin Genel Özellikleri ve Atatürk İlkeleriyle İlişkisi

• Demokrasi ve Milli Egemenlik Vurgusu: Saltanatın kaldırılması, Cumhuriyetin ilanı, TBMM'nin açılması ve çok partili hayata geçiş denemeleri, Atatürk'ün demokrasiye ve milli egemenliğe verdiği önemi gösterir.
• Laiklik İlkesinin Korunması: Şeyh Sait ve Menemen olayları, dini istismarın ve gericiliğin cumhuriyet için bir tehdit olduğunu ortaya koymuş, laiklik ilkesinin devlet ve toplum hayatında ne kadar kritik olduğunu kanıtlamıştır.
• Ekonomik Gelişmelerin Siyasi Hayata Etkisi: 1929 Dünya Ekonomik Krizi gibi küresel olaylar, Türkiye'nin ekonomik yapısını etkilemiş ve Serbest Cumhuriyet Fırkası'nın kurulması gibi siyasi gelişmelere zemin hazırlamıştır.
• Yargı Bağımsızlığı: İzmir Suikastı sonrası yaşanan yargılama süreci, Mustafa Kemal'in hukukun üstünlüğüne ve yargı bağımsızlığına verdiği değeri göstermiştir.

Sevgili öğrenciler, bu dönemdeki olaylar, Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluş felsefesini ve karşılaştığı zorlukları anlamak açısından çok önemlidir. Her bir olayın nedenlerini, sonuçlarını ve birbirleriyle olan bağlantılarını iyi kavramaya çalışın. Başarılar dilerim!