Merhaba 9. sınıf öğrencileri!

Bu ders notu, "Türkiye'nin Coğrafi Konumu" ünitesi kapsamında karşılaştığınız test sorularını analiz ederek hazırlandı. Amacımız, bu konudaki temel kavramları ve Türkiye'nin coğrafi konumunun sonuçlarını eksiksiz bir şekilde anlamanıza yardımcı olmak. Bu notlar, sınav öncesi son tekrarınız için kapsamlı bir rehber niteliğindedir.

Coğrafi Konum Nedir?

Bir yerin Dünya üzerindeki adresini belirten konuma coğrafi konum denir. Coğrafi konum ikiye ayrılır:

• Mutlak (Matematik) Konum: Bir yerin Ekvator'a ve Başlangıç Meridyeni'ne (Greenwich) göre enlem ve boylam dereceleriyle belirlenen konumudur. Türkiye'nin 36°-42° Kuzey enlemleri ile 26°-45° Doğu boylamları arasında yer alması mutlak konumuna örnektir.
• Göreceli (Özel) Konum: Bir yerin kıtalara, denizlere, okyanuslara, boğazlara, komşu ülkelere, yer şekillerine, yeraltı ve yerüstü kaynaklarına göre belirlenen konumudur. Örneğin, Türkiye'nin üç tarafının denizlerle çevrili olması, Asya ve Avrupa kıtaları arasında köprü görevi görmesi göreceli konumudur.

Paraleller (Enlemler) ve Enlemin Etkileri

Paraleller: Ekvator'a paralel olarak çizildiği varsayılan hayali çizgilerdir. Ekvator (0°) en büyük paraleldir. Kutuplara doğru paralellerin boyları kısalır ve dereceleri büyür (90°'ye kadar). Toplam 180 paralel bulunur (90 Kuzey, 90 Güney).

• Özellikleri:
  • Ekvator'dan kutuplara doğru dereceleri büyür.
  • Başlangıç paraleli Ekvator'dur (0°).
  • İki paralel arası uzaklık her yerde yaklaşık 111 km'dir.
  • Kutuplara doğru boyları kısalır.
  • Kuzey Yarım Küre'deki paralellere Kuzey Enlemleri, Güney Yarım Küre'dekine Güney Enlemleri denir.
• Enlemin Etkileri (Mutlak Konum Sonuçları):
  • Sıcaklık: Ekvator'dan kutuplara gidildikçe Güneş ışınlarının düşme açısı küçülür, bu da sıcaklıkların azalmasına neden olur. (Kuzeyden esen rüzgarların sıcaklığı düşürmesi gibi.)
  • Gölge Boyu ve Yönü: Güneş ışınlarının düşme açısı küçüldükçe gölge boyu uzar. Dönenceler dışında gölge yönü yıl boyunca sabittir (Kuzey Yarım Küre'de kuzeye, Güney Yarım Küre'de güneye).
  • Gece-Gündüz Süreleri ve Farkları: Ekvator'da yıl boyunca gece-gündüz süreleri eşittir (12 saat). Kutuplara gidildikçe gece-gündüz süre farkı artar.
  • Deniz Suyu Sıcaklığı ve Tuzluluğu: Ekvator'dan kutuplara gidildikçe deniz suyu sıcaklığı ve buharlaşma azaldığı için tuzluluk oranı düşer.
  • Bitki Örtüsü ve Tarım Ürünleri: Enleme bağlı sıcaklık değişimleri bitki örtüsü kuşaklarını ve tarım ürünlerinin yetişme alanlarını etkiler.
  • Tan ve Grup Süreleri: Ekvator'dan kutuplara gidildikçe Güneş'in doğuş ve batış (tan ve grup) süreleri uzar.

⚠️ Dikkat: "Alçak enlemler" Ekvator'a yakın olan (0°'ye yakın) enlemleri ifade ederken, "yüksek enlemler" kutuplara yakın (90°'ye yakın) enlemleri ifade eder.

💡 İpucu: Aynı enlem üzerinde yer alan noktaların Ekvator'a uzaklıkları, gece-gündüz süreleri, Güneş ışınlarının düşme açısı, cisimlerin öğle vakti gölge yönü ve Dünya'nın kendi ekseni etrafındaki dönüş hızı (çizgisel hız) ortaktır.

Meridyenler (Boylamlar) ve Boylamın Etkileri

Meridyenler: Bir kutup noktasından başlayıp diğer kutup noktasına uzanan ve Ekvator'u dik kesen hayali yarım çemberlerdir. Başlangıç meridyeni Greenwich'ten geçer (0°).

• Özellikleri:
  • Başlangıç meridyeni Greenwich'tir (0°).
  • Toplam 360 meridyen bulunur (180 Doğu, 180 Batı).
  • Tüm meridyenlerin boyları eşittir.
  • İki meridyen arası uzaklık sadece Ekvator üzerinde 111 km'dir, kutuplara gidildikçe bu mesafe azalır.
  • Aynı meridyen üzerindeki tüm noktalarda yerel saat aynıdır.
• Boylamın Etkileri (Mutlak Konum Sonuçları):
  • Yerel Saat Farkları: Ardışık iki meridyen arasında 4 dakikalık yerel saat farkı vardır. Doğuya gidildikçe yerel saat ileri, batıya gidildikçe geri olur.
  • Güneş'in Doğuş ve Batış Saatleri: Doğuya gidildikçe Güneş daha erken doğar ve daha erken batar.
  • Uluslararası Saat Dilimleri: Dünya'nın kendi ekseni etrafındaki dönüşü nedeniyle 24 saat dilimi oluşturulmuştur. Her saat dilimi 15 meridyen genişliğindedir (15 x 4 dakika = 60 dakika = 1 saat).

💡 İpucu: Yerel saat hesaplarken, meridyen farkını 4 ile çarparak dakika cinsinden zaman farkını buluruz. Doğuya giderken ekler, batıya giderken çıkarırız.

⚠️ Dikkat: Dünya'da 24 farklı saat dilimi vardır. Güneş doğuda erken doğar, batıda geç doğar. Yerel saat doğuda ileri, batıda geridir.

Türkiye'nin Mutlak Konumu ve Sonuçları

Türkiye, 36° - 42° Kuzey enlemleri ile 26° - 45° Doğu boylamları arasında yer alır.

• Türkiye'nin Enlem Konumunun Sonuçları:
  • Kuzey Yarım Küre'de yer alır.
  • Ekvator'un kuzeyinde, Kuzey Kutup Noktası'nın güneyindedir.
  • Dönenceler dışında, Orta Kuşak'ta yer alır. Bu sayede dört mevsim belirgin olarak yaşanır.
  • Akdeniz iklim kuşağında yer alır.
  • Güneş ışınları hiçbir zaman dik açıyla gelmez, bu yüzden cisimlerin gölgesi yıl boyunca kuzeye düşer.
  • Kuzeyden esen rüzgarlar sıcaklığı düşürürken, güneyden esen rüzgarlar sıcaklığı artırır.
  • Kuzeyine gidildikçe sıcaklık azalır, gölge boyu uzar, gece-gündüz süre farkı artar, deniz suyu tuzluluğu azalır.
  • En kuzeyi ile en güneyi arasındaki kuş uçuşu uzaklık yaklaşık (42-36) x 111 km = 6 x 111 km = 666 km'dir.
• Türkiye'nin Boylam Konumunun Sonuçları:
  • Başlangıç Meridyeni'nin (Greenwich) doğusunda, Doğu Yarım Küre'de yer alır.
  • En doğusu ile en batısı arasında (45°-26°) x 4 dakika = 19 x 4 = 76 dakikalık yerel saat farkı vardır.
  • Ülke içinde tek bir ulusal saat kullanılır (genellikle 45° Doğu meridyeninin saati).
  • Doğusunda Güneş daha erken doğar ve batar.

⚠️ Dikkat: Bir özelliğin mutlak konumla açıklanabilmesi için genellikle enlem veya boylam derecelerine, Ekvator'a veya başlangıç meridyenine göre konumuna bağlı olması gerekir. Örneğin, Akdeniz'in Karadeniz'den daha tuzlu olması enlem (Ekvator'a yakınlık) ile açıklanır.

💡 İpucu: Koy ve körfezlerin fazla olması, dağların uzanış yönü, yer altı kaynakları gibi özellikler mutlak konumla değil, göreceli (özel) konumla açıklanır.

Enlem Kuşakları

• Tropikal Kuşak: 0° - 23°27' enlemleri arası (Dönenceler arası). Güneş ışınları yılda iki kez dik düşer.
• Orta Kuşak: 23°27' - 66°33' enlemleri arası (Dönenceler ile Kutup Daireleri arası). Güneş ışınları hiçbir zaman dik düşmez, dört mevsim belirgin yaşanır. Türkiye bu kuşakta yer alır.
• Kutup Kuşağı: 66°33' - 90° enlemleri arası (Kutup Daireleri ile Kutuplar arası). Güneş ışınları çok eğik gelir, sıcaklıklar düşüktür.

Bu ders notları, Türkiye'nin coğrafi konumu konusundaki temel bilgileri pekiştirmenize ve testlerde başarılı olmanıza yardımcı olacaktır. Başarılar dilerim!