Sevgili 9. Sınıf Öğrencileri,

Coğrafya biliminin köklü ve heyecan verici gelişim yolculuğunu anlamak, derslerinizde başarılı olmanız için çok önemli. Bu ders notu, "Coğrafya Biliminin Gelişimi" ünitesindeki temel kavramları, önemli dönemleri ve bu döneme damgasını vurmuş bilim insanlarını kapsamlı bir şekilde ele almaktadır. Bu notlar, sınav öncesi son tekrarınızı yaparken veya konuyu pekiştirirken size rehberlik edecektir.

Coğrafya Biliminin Tarihsel Gelişimi

Coğrafya, insanlık tarihi boyunca merak, keşif ve anlama çabasıyla şekillenmiş bir bilim dalıdır. Gelişimi farklı çağlarda farklı özellikler göstermiştir:

1. İlk Çağ'da Coğrafya (Antik Dönem)

• Bu dönemde coğrafi bilgiler genellikle gezilen yerlerin tasvir edilmesi ve basit çizimler (ilk harita denemeleri) şeklinde ortaya konmuştur.
• Dünya'nın çevresini hesaplama, şeklini anlama gibi ilk bilimsel girişimler başlamıştır.
• İnsan ve çevre arasındaki ilişkiler üzerine ilk düşünceler geliştirilmiştir.
• Önemli İsimler ve Katkıları:
  • Aristo: Dünya'nın yuvarlak olduğu fikrini ortaya atan ilk filozoflardandır. İklim sınıflandırmaları üzerine ilk çalışmaları yapmıştır.
  • Eratosthenes: Dünya'nın çevresini oldukça yakın bir değerle hesaplayan ilk bilim insanıdır.
  • Strabon: "Geographika" adlı eseriyle tanınır. Bu eserde dönemin bilinen dünyasını coğrafi, tarihi ve kültürel açılardan detaylıca anlatmıştır.
  • Batlamyus (Ptolemy): "Geographica Syntax" adlı eseriyle haritacılık yöntemlerini geliştirmiş, küremsi dünya yüzeyinin haritalanması üzerine çalışmış ve koordinat sistemini kullanmıştır.

💡 İpucu: İlk Çağ'da coğrafya daha çok gözleme dayalı tasvir ve temel ölçümlerle ilerlemiştir. Modern anlamda "levha hareketleri" gibi jeolojik süreçlerin incelenmesi bu dönemin bilgisi dışındadır.

2. Orta Çağ'da Coğrafya

• Avrupa'da Durum: Bu dönemde Avrupa'da dini baskılar ve skolastik düşünce nedeniyle bilimsel çalışmalar genel olarak gerileme yaşamıştır. Coğrafya da bu durumdan etkilenmiştir.
• İslam Dünyasında Yükseliş: Avrupa'daki bu gerilemeye karşın, İslam dünyası bilimsel alanda, özellikle de haritacılık ve coğrafyada en parlak dönemlerinden birini yaşamıştır. İpek ve Baharat Yolları gibi ticaret yolları ve göç hareketleri coğrafyanın gelişmesine büyük katkı sağlamıştır.
• Önemli İsimler ve Eserleri:
  • Hârizmi: "Dünya'nın Görünümü" adlı eseriyle tanınır. Coğrafi koordinatlar ve haritacılık üzerine önemli çalışmalar yapmıştır.
  • Biruni: "Kanun el Maksudi" adlı eserinde Dünya'nın boyutları, yarıçapı, çevresi ve eksen eğikliği hakkında detaylı bilgiler vermiştir. Jeodezi alanında önemli katkıları vardır.
  • İdrisi: "Kitab-ül Rucari" adlı eseriyle dönemin en kapsamlı dünya haritalarından birini çizmiştir.
  • Kaşgarlı Mahmut: "Divan-ı Lügat-it Türk" adlı eserinde Türk dünyasının haritasını çizmiş ve coğrafi bilgileri derlemiştir.
  • İbn-i Haldun: "Mukaddime" adlı eserinde coğrafyanın insan toplulukları ve medeniyetler üzerindeki etkilerini incelemiş, beşeri coğrafyanın temellerini atmıştır.
  • Evliya Çelebi: Osmanlı döneminin en önemli seyyahlarından biridir. "Seyahatname" adlı eseriyle gezdiği yerlerin coğrafi, kültürel ve sosyal özelliklerini detaylıca anlatmıştır.
  • Piri Reis: Osmanlı denizcisi ve haritacısıdır. Asıl adı Ahmed Muhiddin Pirî'dir. "Kitab-ı Bahriye" adlı eseri, denizcilik ve coğrafya açısından büyük önem taşır. Paralel ve meridyenleri kullanarak çizdiği dünya haritası, Amerika kıtasını gösteren parçasıyla günümüze ulaşmıştır.
  • Seydi Ali Reis: Osmanlı denizcisi ve coğrafyacısıdır. Hint seferleri sırasında edindiği coğrafi bilgileri eserlerinde toplamıştır.

⚠️ Dikkat: Orta Çağ İslam dünyasındaki bilim insanları ve eserleri, Avrupa'daki karanlık dönemin aksine, coğrafya bilimine büyük katkılar sağlamıştır. Bu isimleri ve eserlerini iyi bilmek önemlidir. Seydi Ali Reis gibi isimler Orta Çağ'ın sonlarına, Osmanlı dönemine denk gelir ve genellikle "Orta Çağ İslam Dünyası" denince akla gelen ilk isimler arasında yer almayabilirler, ancak katkıları önemlidir.

3. Yeni Çağ'da Coğrafya (Rönesans ve Coğrafi Keşifler)

• Rönesans hareketleriyle birlikte bilim yeniden gelişmeye başlamış, gözlem ve deneye dayalı düşünce ön plana çıkmıştır.
• Coğrafi Keşifler: Pusulanın geliştirilmesi, gemicilik teknolojilerindeki ilerlemeler ve uzak bölgelerdeki zenginliklere ulaşma isteği (İpek ve Baharat Yolları'na alternatif arayışı) coğrafi keşiflerin ana nedenleri olmuştur. Bu keşifler, Dünya haritasının büyük ölçüde tamamlanmasını sağlamıştır.
• Sömürgecilik: Keşfedilen yeni topraklar üzerinde sömürgecilik faaliyetleri artış göstermiştir.
• Önemli Kaşifler:
  • Kristof Kolomb: Amerika kıtasına ulaşan ilk Avrupalılardan biridir.
  • Vasco da Gama: Afrika'nın güneyinden dolaşarak Hindistan'a deniz yolunu açmıştır.
  • Bartholomeus Diaz: Afrika'nın güney ucundaki Ümit Burnu'nu keşfetmiştir.
  • Macellan: Dünya'yı dolaşan ilk denizcidir (seferi kendisi tamamlayamasa da ekibi tamamlamıştır).
• Coğrafyanın Metodolojisi: Bu dönemde coğrafya, bilimsel bir disiplin olarak metodolojisini oluşturmaya başlamış, ancak tam anlamıyla modern bilimsel metodoloji daha çok Yakın Çağ'da şekillenmiştir.

⚠️ Dikkat: James Cook gibi kaşifler Yeni Çağ'dan sonra, 18. yüzyılda (Yakın Çağ) keşifler yapmıştır. Dönemleri karıştırmamak önemlidir.

4. Yakın Çağ ve Modern Coğrafya

• Bu dönemde coğrafya, fiziki ve beşeri coğrafya olarak iki ana kola ayrılmış, daha sistematik ve analitik bir bilim dalı haline gelmiştir.
• Önemli İsimler ve Katkıları:
  • Alexander von Humboldt: Modern fiziki coğrafyanın kurucularından kabul edilir. "Kosmos" adlı eseriyle doğa bilimlerini bir bütün olarak ele almıştır.
  • Carl Ritter: Modern beşeri coğrafyanın kurucularından kabul edilir. "Mukayeseli Genel Coğrafya" adlı eseriyle bölgeler arası karşılaştırmalı coğrafya çalışmalarına öncülük etmiştir.
  • Friedrich Ratzel: "Antropocoğrafya" adlı eseriyle beşeri coğrafya alanında önemli çalışmalar yapmış, insan ve çevre ilişkilerine odaklanmıştır.
  • Alfred Wegener: 20. yüzyılın başlarında "Kıtaların Kayma Kuramı"nı ortaya atmış, geçmişte tüm kıtaların Pangea adında tek bir kıta olduğunu ve jeolojik süreçlerle parçalanıp bugünkü halini aldığını kanıtlamıştır.

Coğrafyanın Temel Alanları ve Kavramları

• Kartografya (Haritacılık): Dünya'nın veya belirli bir alanın yüzeyini haritalar aracılığıyla temsil etme bilimi ve sanatıdır. Batlamyus ve Piri Reis gibi isimler bu alanda öncüdür.
• Jeodezi: Dünya'nın şeklini, boyutlarını, yerçekimi alanını ve konumunu ölçme bilimidir. Biruni'nin Dünya'nın boyutları üzerine çalışmaları bu alana girer.
• Beşeri Coğrafya (Antropocoğrafya): İnsan faaliyetlerinin coğrafi çevre ile ilişkisini, nüfus, yerleşme, ekonomik faaliyetler gibi konuları inceler. İbn-i Haldun ve Friedrich Ratzel bu alanda önemli isimlerdir.
• Fiziki Coğrafya: Dünya üzerindeki doğal ortamı (yer şekilleri, iklim, bitki örtüsü, sular vb.) inceler. Jeoloji (yerin yapısı ve oluşumu), Klimatoloji (iklim bilimi) gibi alt dalları vardır.
• Kıtaların Kayma Kuramı: Alfred Wegener tarafından ortaya atılan, kıtaların jeolojik zamanlar boyunca hareket ettiğini açıklayan önemli bir jeolojik teoridir.

Bu ders notu, coğrafya biliminin gelişimindeki ana hatları ve kilit isimleri özetlemektedir. Konuları bir bütün olarak ele alıp, dönemler arasındaki geçişleri ve bilim insanlarının katkılarını doğru bir şekilde ilişkilendirerek bilginizi pekiştirebilirsiniz. Başarılar dilerim!